Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1999, Blaðsíða 13

GUÐRÚN Á GRÆNHÓLI
EFTIR EIRÍK JÓNSSON
Texti Haildórs Laxness og kvæði Magnúsar Hj. Magnús-
sonar til Elísabetar fela í sér hliðstæður. Olafur Kárason
slcynjar Guðrúnu á Grænhóli sem nokkurskonar Ijós-
brigði í óveruleika landslagi en Magnús leiki þeirra
Elísabetar í landi Efrabóls sem „töfrahilling Ijóss með lit".
FRUMMYND Ólafs Kárasonai' Ljósvík-
ings, Magnús Hj. Magnússon skáld
(1873-1916), ritaði dagbækur sem varð-
veittar eru í handritadeild Landsbóka-
safns-Háskólabókasafns, en eins og kunnugt
er nýtti Halldór Laxness sér þær við samn-
ingu skáldverksins Heimsljóss.
Ritið Kraftbirtingarhljómur guðdómsins,
sem dr. Sigurður Gylfi Magnússon tók saman,
geymir hluta dagbóka Magnúsar Hj. Magnús-
sonar. Dagbók fyrri hluta ársins 1909 er felld
niður en einmitt hluti þess efnis varð Halldóri
Laxness kveikja að hinni heillandi frásögn í
Ljósi heimsins um kynni þeirra Ólafs Kára-
sonar og Guðrúnar á Grænhóli.
I ritinu segir dr. Sigurður Gylfi meðal ann-
ars:
Peter Hallberg nefnir dæmi um það í bók
sinni Hús skáldsins hvemig Halldór nýtti sér
dagbók Magnúsar og hvar hann víkur frá
henni; hvemig skáldverkið varð til. (83.)
I bók dr. Peter Hallberg, Hús skáldsins,
em því miður engar upplýsingar um hvernig
efnið um Guðrúnu á Grænhóli var unnið úr
dagbók Magnúsar Hj. Magnússonar. Og þar
sem dr. Sigurður Gylfi felldi niður þann þátt
dagbókarinnar verður hér reynt að skýra í
fáum dráttum tilurð þessa hluta skáldverks-
ins með því að birta það efni úr dagbókinni
sem Halldór Laxness notaði ásamt úrvinnslu
hans.
Magnús Hj. Magnússon var tökubarn; fyrst
að Efrihúsum í Önundarfirði en síðar, 1884,
að Hesti undir Hesti í -sömu sveit. Á ná-
grannabænum Efstabóþ var þá jafnaldra
hans, Elísabet Guðmunðsdóttir, og áttu þau
bamleika saman. Elísabet er greiniiega fmm-
mynd Guðrúnar á Grænhóli. Um viðmót
Elísabetar Guðmundsdóttur farast Magnúsi
Hj. Magnússyni svo orð: „... Hún ... var mér
hlýleg mjög svo sem börnum flestum er títt.“
(Dagbók 3. mars 1909.) Guðrún á Grænhóli
rétti tökubarninu Ólafi Kárasyni á Fæti undir
Fótarfæti hjálparhönd. Um viðmót hennar
segir svo: „Eftir alt saman, þá em til mann-
eskjur í heiminum sem vilja ljá öðmm liðsinni
alveg án orsaka, aðeins vegna þess að þær em
góðar í sér.“ (Ljós heimsins 1937, 37.) Sam-
vistarsælan varð skammvinn. „Frá Efstabóli
fluttist Elísabet með Gabriel fóstra sínum
vestur í Dýrafjörð.“ (Dagbók 3. mars 1909.)
„Guðrún á Grænhóli var flutt með foreldram
sínum úr þessum hreppi í annan hrepp lángt
um betri, og hann vissi að hann mundi aldrei
sjá hana framar." (Ljós heimsins 1937,170.)
Árið 1909 orti Magnús Hj. Magnússon
kvæði, alls átta erindi, tO Elísabetar sem þá
var búsett í Bolungarvík. I kvæðinu lýsir
Magnús leikjum þeirra í bernsku og um-
hverfi. Þetta kvæði virðist hafa vísað Halldóri
Laxness að nokkm leið í túlkun hans á þeim
skynjunum og kenndum Ólafs Kárasonar sem
hann lætur Guðrúnu á Grænhóli vekja með
honum.
Hér á eftir fara sex fyrstu erindi kvæðis
Magnúsar:
Viðris haukar vaka, vísur he(ja meir,
langa leið til baka líka horfa þeir.
Þegar æsku eigló skein,
og mér blíðlát brosti við bjarthærð silkirein.
Manstu Beta blíða, bamaleiki smá,
er við áttum víða Efstabóli hjá?
Gestur lítill glaður var;
töfrahilling ljóss með lit, lífið oss þá bar.
Framan fremst í dölum flughröð Korpa rann,
út með sævarsölum, sveit því baga vann;
örvaði þá unga sál;
talaði hún og talar enn - tímans huldumál.
Brunaði Bjartilækur brjóstum hlíðar frá,
fagur, furðu sprækur, fjólulundum hjá,
með sitt gamla mærðarraus;
fram í Korpu faðminn sér fleygði endalaus.
Hesturinn of hlíðum, hnarreistur að sjá, ■
hátt við himni fríðum horfði klettabrá,
farartálma vindum vann;
undravera afskapleg okkur sýndist hann.
Við með æsku yndi áttum „sauði“ og „naut“,
friður lék í lyndi, lítt því kendum þraut;
saklaus gleði oss var allt;
þekktum ei sem eptir kom: ama-hreggið kalt.
í dagbók Magnúsar fylgir eftirfarandi
skýring kvæðinu:
„Korpa“ er á er rennur heim Korpudal,
skamt fyrir neðan Efstaból. „BjartOækur" er
i Efrabólsengjum, eigi allskamt fyrir framan
Efstaból. „Hesturinn" er alkunnugt fjall,
innst í Önundarfirði, beint á móti Efstabóli.
(Dagbók 3. mars 1909.)
Kvæðið sýnir hvað Magnúsí var hugstæð-
ast þegar hann 1909, tuttugu og fimm ámm
eftir bamleika þeirra Elísabetar, yrkir kvæð-
ið: Hin bjarthærða Elísabet á Efstabóli, renn-
andi vatn Bjartalækjar og Korpu með sævar-
sali Önundarfjarðar á aðra hönd; og hið him-
inháa fjall Hestur.
Halldór Laxness nýtir þetta kvæði tO að
draga upp andstæðu kaldrana veruleikans
sem umlykur tökubamið Ólaf Kárason. Ná-
vist Guðrúnar á Grænhóli er skýjarof:
Hann horfði á eftir henni hvar hún gekk, há
og björt, berhöfðuð og rjóð, ömgg í spori eins
og fidlorðin stúlka. Hún leit ekki við tO hans.
Þær geingu leingra og leingra upp með ánni. í
hug hans stóð hún altaf í sambandi við renn-
andi vatn upp frá því, og hann kastaði sér niður
á árbakkann og ákaOaði guð. Guð guð guð,
sagði hann. Um lángt skeið hugsaði hann
aldrei um aðra manneskju. ... Hann fann í
hvert skifti sem hún hreyfði sig, þótt hann
sneri í hana hnakkanum. Hann sá hana stikla
yfir lítinn læk um miðjan dag. Hún; og hið
tæra rennandi vatn vorsins snemma í gróand-
anum; sólskin. Öðra sinni léku þau sér á ár-
bakka, öll bömin, himinhá fjöllin yfir sveitinni,
íjörðurinn á aðra hönd; kvöld. Hún var heit og
rjóð og eins og fullorðin stúlka, og hafði hnept
frá sér hnappi, og áin rann fram hjá breið og
lygn, ljósar fléttm- hennar höfðu kastast fram
yfir brjóstið og önnur var hálfrakin upp, augu
hennar tindraðu. Það var kaOað til bamanna
írá einhverjum bænum að fara að hætta. Hann
gekk einn heim og ákaOaði guð ... guð hafði op-
inberað honum mikið. Einginn hafði skynjað
voldugri skynjanir en hann. Guðrún á Græn-
hóO. (Ljós heimsins 1937,38-39.)
Síðar komu aðrir dagar með „ama-hreggið
kalt“.
Á þessum döpm haustdögum, þegar ekkert
blasti við krossberanum nema æfilaung sveitin,
þá var honum fróun í því að minnast Guðrúnar
á Grænhóli í grænu skrúði vorsins, við breiða
lygna á, undir sólsetur, eins og fyrirburð, með
fráhneptan efsta hnappinn á treyunni sinni, og
hann var ákveðinn að yrkja um hana kvæði tíl
þess að óbomar kynslóðir skyldu ekki gleyma
henni. (Ljós heimsins 1937, 64.)
Halldór Laxness lætur Ólaf Kárason hugsa
sér að yrkja kvæði um Guðrúnu á GrænhóO
þegar Magnús Hj. Magnússon yrkir kvæði til
Elísabetar frá Efstabóli. Þegar Ólafur var
lagstur í rúmið fyrir fuOt og fast á Fæti undir
Fótarfæti, - þá birtist honum dulsýn:
Alt í einu rennur minning Guðrúnar á Græn-
hóO eins og sól yfir hug hans. Það streymir
fram hjá henni tært vatn snemma á vori. Hún
er rjóð af gaungu. Honum finst þetta gerast
árla morguns, eða öOu heldur um nótt í miðjum
sólmánuði, þagar ekkert er veralegt, þegar
holt og hæðir leysast upp í blábjartan óvem-
leik, efnið sjálft er eins og gagnlýst í þessu dul-
ræna sýni, sem er hvorki nótt né dagur; sú vit-
und sem horfir móti þessari upphöfnu and-
vöku, er heldur ekki svefn né vaka; og mitt i
þessu landslagi birtist stúlkan eins og nokkurs-
konar Ijósbrigði; það skín af hári hennar; hann
sér varir hennar bærast; hann heyrir rödd
hennar hljóma. Hann tekur viðbragð og rís
upp spyrjandi í rúmi sínu: Var það mögulegt
að nokkuð þessu líkt gæti átt sér stað? Var hún
tO? (Ljós heimsins 1937, 83.)
Þessi texti HaOdórs Laxness og kvæði
Magnúsar Hj. Magnússonar tO Elísabetar
fela í sér hliðstæður. Ólafur Kárason skynjar
Guðrúnu á Grænhóli sem nokkurskonar Ijós-
brigði í óvemleika landslagi en Magnús leiki
þeirra Elísabetar í landi Efrabóls sem „töfra-
hOling ljóss með lit“. Ólafur Kárason heyrir
rödd Guðrúnar á Grænhóli hljóma og sér
hana ríkja sem eins konar huldu yfir sviðinu.
Magnús og Elísabet heyra rödd árinnar
Korpu sem talar til þeirra á máli náttúm
landsins, huldumáli allra tíma.
Höfundurinn er fyrrverandi menntaskólakennari.
ERLENDAR BÆKUR
Anthony Sampson: Mandela: the authorised
biography. Harper-Collins, 585 s., London,
maí 1999. ISBN 0-00-255829-7.
FÓLKI er enn í fersku minni stórbrotin
sjálfsævisaga Nelson Mandela, The
long walk to freedom, sem kom út fyrir
fimm árum og var gefin út á íslensku 1996
undir heitinu Leiðin til frelsis. I þeirri bók
var lýst leiðinni í forsetastól Suður-Afríku
eftir leiðum, sem okkur þykja ævintýraleg-
ar, en Mandela fetaði þar í fótspor ýmissa
leiðtoga nýfrjálsra Afríkuríkja þrjátíu ár-
um áður. Hann gerði það einungis á
langtum stórbrotnari hátt
en við höfðum áður þekkt,
maður sem eyddi tuttugu
og sjö áram í fangelsi og
þótti sýna mikilfengleik
sinn þegar hann fyrirgaf
kvölumm sínum. Hann sýndi
einnig að hann var ekki upp-
rifínn af frægð sinni, eins og
sést af sögunni sem hann
sagði af tveimur hvítum kon-
um í Suður-Afríku sem báðu
hann um eiginhandaráritun og
spurðu síðan: „Hvað heitirðu
aftur?“
Nú er að koma út ævisaga
hans, skrifuð af Anthony Samp-
son, þekktum enskum blaða-
manni. Hann veltir við ýmsum
steinum sem ekki var hægt að
gera í sjálfsævisögunni, þvi þessi
ævisaga er gefin út um það leyti sem
Mandela lætur af starfi. 1 þessari bók
skýrist margt sem var óljóst í Leiðinni tO
frelsis. Sampson setur allt líf Mandela í
samhengi við það sem gerðist í heiminum
ÆVISAGA
NELSONS
MANDELA
jafnt sem í Suður-Af-
ríku á þessum áram.
Að loknu námi hélt
Sampson frá Bret-
landi til Suður-Afríku
árið 1951 til að taka
við ritstjórn blaðsins
Drum, sem vai'
málsvari íbúa af
afrískum uppruna.
Þá kynntist hann
Mandela, sem var
að byrja stjórn-
málabaráttu sína.
Barátta Mandela
og samherja
hans virtist vera á
enda við Rivonia-réttarhöldin,
þegar hann fékk lífstíðardóm árið 1964.
Eftir það var honum haldið í fangelsi tO
1990, fyrst í stað í nær algerri einangrun
frá umheiminum.
Það sem gerðist utan fangelsisins þann
tíma öðlaðist óraunveralegan blæ hjá
Mandela, og þannig sáum við það í
sjálfsævisögu hans. Sampson rekur barátt-
una heimafyrir, þar sem Winnie Mandela
og Steve Biko voru mest áberandi og bar-
áttu Afríska þjóðarráðsins (ANC) utan
Suður-Afríku sem Oliver Tambo bar hitann
og þungann af. Um allan heim lá stöðugt
meiri þiýstingur gegn minnihlutastjórn
hvítra og til jafnra réttinda svartra innan
Suður-Afríku. Leiðtogar á borð við Marg-
aret Thatcher og Ronald Reagan hvöttu til
varfærni, og mæltu gegn efnahagsþvingun-
um. Það var síðan almenningur og aðilai-
viðskiptalífsins sem tóku þær upp í trássi
við ráð stjórnmálaleiðtoganna.
Bókin varpar skýra ljósi á aðgerðir
hvítu minnihlutastjórnarinnar, sem reyndi
að láta líta út fyrir að svartir væru að
berjast við svarta, meðan hún studdi á
laun leiðtoga Zulua til að höggva í
knérunn annarra afrískra þjóða. Breska
íhaldsstjórnin studdi í lengstu lög foringja
Zulua og fær fyrir vikið ekki góða einkunn
í bókinni. Afríska þjóðarráðið náði tæpum
tveimur þriðju hlutum atkvæða í fyrstu al-
mennu kosningunum í Suður-Afríku 1994
og þótti það góður sigur. Það merkilega
gerðist í nýafstöðnum kosningum að það
fékk sama hlutfall þótt Mandela hafi látið
af stjórnartaumunum. Hvað olli þessu? I
bókinni er dregin upp mynd af flestum
leiðtogum þjóðarráðsins fyrr og síðar. Nú-
verandi leiðtogi, Thabo Mbeki, kemur víða
við. Hann kemur fyrir sjónir sem hófsam-
ur leiðtogi sem líkist Mandela ótrúlega
mikið, þótt heil kynslóð sé á milli þeirra.
Þeir lærðu mikið af sama manninum, Oli-
ver Tambo, sem hvatti yfírleitt til hófsemi.
Það verður ekki sagt um fyrrum eigin-
konu Mandela, Winnie. Hún er baráttu-
kona fyrir réttindum þeirra sem minnst
mega sin, en kom afar herská úr sjö ára
einangrun árið 1985. í bókinni er lýst vel
þeim erfiðu aðstæðum sem fjölskylda
Mandela hefur mátt búa við, og að hann er
maður sem á sínar góðu og sínar slæmu
hliðar.
Sampson hafði aðgang að öllum skjölum
Mandela, þar á meðal bréfaskriftum úr
fangelsi öll tuttugu og sjö árin, og því er
bókin óviðjafnanleg heimild um líf manns-
ins. Það hefði ekki margt þurft að breytast
til að bókin hefði verið langtum styttri.
Þegar Mandela og samherjar hans stóðu
fyrir rétti í Rivonia-réttarhöldunum 1964,
trúðu margir því að þeir yi’ðu dæmdir til
dauða. Mandela hafði undirbúið andsvör
sín, ef svo færi og hripað þau niður á miða.
Þrjátíu árum síðar fór hann yfir miðann
með Sampson, og tókst að skýra fjögur at-
riði af fimm. Fimmta atriðið tókst honum
ekki að ráða í. Miðinn er birtur á síðu 197 í
bókinni, og glöggir lesendur geta reynt að
rýna í hvað hann vildi sagt hafa, sem bless-
unai'lega kom ekki til þá.
SVEINN ÓLAFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. SEPTEMBER 1999 1 3