Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 8
DULDIR FJ ARSJOÐIR
UÓÐLISTARINNAR
BÓKMENNTASPAUG
EFTIR KÁRA AUÐAR SVANSSON
Djúpsæ bókmenntafræðileg greining á hinu
leynda heimsósómakvæði „Bí, bí og blaka"
✓
AHVAÐ dýrast allra djásna
skín / oft dylur nálægð
okkur sýn,“ orti skáldið,
og víst má þau vísdóm-
sorð til sanns vegar færa.
Hve glámskyggnir erum
vér fávísir mennimir ekki
á mörg ómetanleg verð-
mæti vegna þess eins að þau liggja beint fyrir
framan nefið á okkur, í stað þess að mara ein-
hvers staðar í fjarlægum og ógreinilegum
hillingum draumsins, þangað sem vonirnar
og fegurðarþráin einatt leita á kostnað þess
sem nærtækara er og auðhöndlanlegra!
Skömm er að og til ómælanlegs tjóns fyrir
andlega auðlegð vora. Hér verður tekið fyrir
eitt dæmi af þessum toga: hin sígilda íslenska
bamagæla „Bí, bí og blaka“. Otal mæður hafa
raulað þessa tilsýndum óbrotnu og einföldu
vísu við rúmskör bama sinna, í fullkominni
vanþekkingu um hina djúpsærri og listrænni
þýðingu þessa lýríska gimsteins. Hefur þessi
sorglega blinda á hulda snilld kvæðisins jafn-
vel náð inn fyrir raðir þeirra sem síst skyldi,
hinna lærðu bókmenntaspekinga vora, en
engum þeirra hefur hingað til þótt ástæða til
að beita djúpskyggnum og skarpvitrum
greiningartækjum sínum á þennan yfirséða
og vanmetna gimstein. Nú mun hins vegar
loks bragarbót gerð þar á! Verða línur hins
misskilda meistaraverks hér teknar til athug-
unar hver fyrir sig og hinir fjölslungnu þræð-
ir sem tvinnast saman í hverju orði vandlega
raktir í sundur og kastlýstir. Hefjumst þá
handa á upphafslínunni:
„Bí, bí og blaka.“
Þegar í þessum knöppu byrjunarorðum er
tjaldinu kippt eldsnöggt frá og sjálf kvika
kvæðisins opinberast okkur í allri sinni mekt.
Hér er mögnuð og margbrotin symbólík á
ferð. Bí-bí er er augljós Vísun í söngfugl á
grein; orðið blaka er bersýnilega stytting á
leðurblaka. Þama er því stillt upp tveimur
fimbulandstæðum: annars vegar söngfugl-
inn, „þröstur minn góður“, hinn saklausi,
góðlátlegi og fríði vorboði, sem unir sér best í
bjartasta dagsljósi, Lyllir sér á græna grein í
laufguðum lundi og gleður hjörtu og glæðir
ástarfuna með unaðsríkum, mildum og óm-
þýðum söng. Hins vegar leðurblakan,
vampýran (margþætt vísun í menningar-
minnið um Drakúla), þessi myrka, dularfulla
og ófrýnilega vængjaða mús, sem pukrast
alla daga inni í dimmum og drungalegum
hellum, og stingur forljótu trýninu aðeins út í
bleksvartasta næturhúmi, og þá í þeim eina
tilgangi að leita uppi grunlaus fórnarlömb til
að sökkva vígtönnunum í og sloka úr lífsvökv-
ann af grimmdarlegri græðgi. í þessum
tveimur hnitmiðuðu, eitilskörpu og vekjandi
táknum eru því kynnt til sögunnar reginöflin
tvö sem kvæðið hverfist urn; erki 'jendurnir
sem berjast biturri og blóðugri baráttu um
sálu kveðandans - dirrindí mót dreyradrekk,
hið bjarta gegnt hinu dökka; ástin gagnvar ;
dauðanum; illmennskan andspænis öðlings-
skapnum.
Snúum okkur þá að næstu línu:
,Álftimarkvaka.“
Þama er sjónarhorninu skyndilega rykkt
frá sálarfylgsnum kveðandans og það víkkað
í yfirgripsmiklar menningarlegar, sögulegar
og trúfræðilegar víddir. Aftur stýra mar-
græður symbólismi og stórbrotið myndmál
ferðinni. ,Álftirnar“ falla augljóslega inn í
flugveruminnið sem heita má nk. Leitmotif
kvæðisins, og tengjast því hinum stríðandi
kröftum fyrstu línunnar með beinum hætti.
Hver era einkenni álftarinnar? Jú, hún er
drifhvít, ímynd sakleysis. Hún flýgur heims-
hornanna á milli, og nær hærri hæðum á ferð-
um sínum en nokkur annar fugl. Hún syngur
fagurt úr fjarska, en þegar nær dregur reyn-
ist söngur hennar rammfalskur og eymamis-
þyrmandi. Bersýnilegt ætti að vera af öllu of-
angreindu hvað álftatáknið í kvæðinu felur í
sér: það eru kirkjunnar þjónar sem þama
standa strípaðir fyrir sjónum okkar. Kragar
þeirra eru jú drifhvítir og ímynd þeirra
sömuleiðis; þeim er ætluð sú hugsjón að leit-
ast við að fljúga í sálu sinni alla leiðina upp til
himinhæða og breiða boðskapinn sem þeir
nema þar um víða veröld; en þótt gerðir
þeirra séu blíðar, hreinar og fagrar ásýndar
úr fjarlægð, þá blasa við falskur fláttskapur-
inn og eitruð spillingin um leið og nánar er
rýnt í atferði þeirra og æði. Kirkja kiists er
sumsé skinhelg, líkt og hún hefur verið á öll-
um tímum (hin sögulega vídd); á yfirborðinu
allt slétt og fellt, en undir niðri krauma
hræsnin, yfirdrepsskapurinn og breyskleik-
inn í öllum pottum. Frekari stoðum er rennt
undir þessa túlkun kvæðisins með hugvits-
samlegri beitingu hins tvíræða orðs kvaka,
sem þýðir ósköp einfaldlega „gefa frá sér
hljóð“ þegar notað um fugla, en þegar um
menn er að ræða er merkingin allt önnur, þ.e.
„blaðra, tala merkingarleysu11. Kveðandinn
sér semsagt í gegnum sætmælgi prestanna
og áttar sig á, að merkingarlausu blaðrinu
sem upp úr þeim vellur er aðeins ætlað að
dylja kviklyndi þeirra, fallvaltleika og óstöð-
ugleika í trúnni.
Þá eru það síðustu tvær línurnar:
„Eglætsem égsofí
ensamtmunégvaka."
Þama komum við til leiks þegar svipting-
amar um hug og hjarta kveðandans eru um
garð gengnar og niðurstaðan liggur fyrir í
öllum ljótleika sínum og misfarnaði. Kveða-
ndinn liggur í fleti sínu um nótt og lætur sem
hann sofi svefni hinna réttlátu, en í reynd
mun hann vaka til að drýgja verk hinna órétt-
látu. Að lokum hefur vampýran sigrað vor-
söngvarann í orrustunni á sálarvöllum kveða-
ndans; illgresi vonsku og djöflaþjónkunar
hefur skotið rótum í jarðvegi andans og út-
rýmt ilmrósum góðmennsku og guðhræðslu.
Inntak og boðskapur kvæðisins liggja því
íyrir. Þetta er í senn máttug lýsing og heift-
arleg fordæming á hræsni og dugleysi ístöðu-
lausra guðsþjóna, sem misferst að beina
skjólstæðingum sínum inn á hina mjóu braut
dyggðanna, og láta þá þar með fyrirgera sál-
um sínum, er hverfa á vit hinna myrku krafta
sem allar stundir sitja um hrekklausa sak-
leysingja og freista þess að tæla þá til fylgi-
lags við kölska. Gervöll mæðusaga kristinnar
kirkju þannig dregin saman í þremur þauls-
lípuðum og meitluðum myndum. Að lánast að
koma svo gríðarumfangsmiklu efni til skila í
einungis fjóram örknöppum línum, sem að
auki era svo meinleysislega útlítandi að menn
hafa alla tíð mistúlkað kvæðið sem einfalda
og saklausa vögguvísu - þetta má að sönnu
kallast afrek sem seint verður eftir leikið.
Já, kæra lesendur. Dýrmálmarnir era
stráðir víðar en margur hyggur, og oft glepur
kunnugleikinn okkur sýn á hina sönnu nátt-
úru gullmolana sem liggja í grjótlíki á hvers
manns hillu. „Bí, bí og blaka“ er eflaust að-
eins eitt dæmi af mörgum héraðlútandi. Það
er von höfundar að grein þessi verði hauk-
fránum bókmenntaspekúlöntum landsins
hvatning og uppörvun til að bora sig í gegn-
um marga áþekka klumpa, moka út gulls-
áldrinu sem leynist innan í og strá því yfir oss
fávísa almúgamenn svo sálarhirslur vorar
megi auðgast og glitra fyrir vikið. Bókmenn-
tafræðingar: orðið er ykkar!
Höfundur er nómsmaður.
Forsíðumyndin á Lesbók 4. desember sl.
var af bænum Hjálmsstöðum í Laugardal,
en því miður voru ekki tiltækar upp-
Iýsingar um höfund hússins. Það er nú Ijóst
að hann er Njáll Guðmundsson, bygginga-
fræðingur, frá Böðmóðsstöðum í Laugardal
og hefur hann teiknað fjölda mörg ágæt
hús. Sjaldgæft er að sjá svo vel að verki
staðið við hönnun íbúðarhúss í sveit og þá
er heildin tekin með í reikninginn, staðar-
valið og það hvernig húsin standa í um-
hverfi sínu. Bærinn á Hjálmsstöðum ber
HJALMS-
STAÐIR
vitni um afar gott formskyn og eins og bent
var á í texta með forsíðumyndinni er til fyr-
irmyndar að garðurinn myndar skjól á bak
við húsin, en á hinn bóginn er órofa útsýni
fram yfir víðáttur Suðurlands. Rauð þökin
fara vel við skógarlundinn og með litaval-
inu er haldið í hefð sem hefur orðið rótgró-
in til sveita og fer víðast hvar vel. Á Hjálms-
stöðum bjó á fyrriparti aldarinnar Páll
Guðmundsson, landskunnur hagyrðingur
og Lesbókarskáld - hann orti oft í Lesbók á
fimmta áratugnum. Synir hans, Pálmi og
Andrés, tóku síðan við búi á Hjálmsstöðuin,
en að þeim látnum búa þar nú hjónin Páll
Pálmason og Fanney Gestsdóttir.
GI'SLI SIGURÐSSON
ERLENDAR/
BÆKUR
HIMINN
OG
JÖRÐ
Rudolf Simek: Heaven and Earth in
the Middle Ages.
The Physical World before Col-
umbus. Translated by Angela Hall.
The Boydell Press 1966.
Bókin kom út á þýsku hjá C.H.
Beck, Múnchen, 1992. Höfundurinn
er prófessor í þýskum og skandina-
vískum bókmenntum við háskólann í
Bonn. Hann sýnir fram á að þótt tal-
ið væri einsýnt að öll náttúran væri
gegnmótuð af Guðs vilja komu fram
margvíslegar skýringar á náttúru-
legum fyrirbrigðum frá einföldustu
útlistunum ármiðalda til lærðari
skýringa skólastíkurinnar á hám-
iðöldum í París og Oxford.
Höfundurinn fjallar um kenningar
og þekkingu miðaldamannsins á efn-
isheiminum eins og fræðimenn út-
listuðu hann frá 9. fram á 15. öld.
Hann ræðir ýmsar greinar „raunvís-
inda“, stjörnufræði, landafræði,
efna- og eðlisfræði og grasafræði og
tengir „vísindalegar“ skilgreiningar
miðalda fræðimanna og guðfræðinga
guðfræði og þjóðtrú. Lengi vel tíðk-
uðu sagnfræðingar að lýsa miðöldum
sem svartnættis tímabili evrópskrar
sögu, en á síðari áratugum hefur rof-
að til í þessum fræðum, og því meir
sem tímabilið er rannsakað því aug-
ljósara verður að siðmenningaröflin
náðu að vernda og auka við erfða
klassíska menningu Grikkja og Róm-
verja. Þrátt fyrir barbarisma þjóð-
flutningatímans, plágur og ætt-
flokkaskærur var grundvöllurinn
lagður að evrópskri menningu. Sam-
tengingaraflið var latínan og kirkjan.
Fjöldi rita hefur verið ritaður um
tímabilið frá hruni Rómaveldis og til
fundar Ameríku, tímabil þrjátíu til
fjörutíu kynslóða sem lifðu í hugar-
heimi, heildstæðum og samofnum
evrópskum menningarheimi.
A þessu tímabili var latínan al-
þjóðamál hins lærða heims, þjóðríki í
nútíma skilningi voru ekki til og
þjóðtungur staðlaðar og mótaðar
ekki heldur, ýmsar mállýskur innan
ættaríkja voru miðill almennings.
A hámiðöldum formast þjóðtungur
sem ritmál og á 12. og 13. öld hefst
blómaskeið trúarlegra og verald-
legra bókmennta og nær hámarki
með stórskáldum sem yrkja á þjóðt-
ungunni á 14. pld.
Hér á landi var mönnum kunnugt
um ný lönd í vestri, sem voru lærð-
um mönnum og kortagerðarmönnum
evrópskra klaustra ókunn. A
miðaldakortum eru álfurnar þrjár.
Hugmyndir um lönd í Norður-Atlan-
tshafi og hvað þá vestar koma lítt
eða ekkert við sögu. I fjórða kafla
þessa rits eru þessi fræði umfjölluð
og þá kemur í ljós að hugmyndir um
fjórðu álfuna voru bundnar íslensk-
um heimildum. I sjötta kafla er
minnst á Leiðarvísi Nikulásar ábóta,
sem er líklega saminn eftir 1154, ár-
ið sem hann kemur úr ferðinni til
„miðju jarðar-Jerúsalem“, á þjóðt-
ungunni.
I níu köflum bókarinnar er leitast
við að draga upp heimsmynd miða-
ldanna, hugmyndir um eðli jarðar-
innar, gerð og upphimin, einnig fjall-
að um leynda dóma í sambandi við
gang himintungla, einnig um afleið-
ingar erfðasyndarinnar: hryllilega
þjóðflokka á jöðrum heimsins. Ru-
dolf Simek skýrir og skilgreinir hug-
myndir miðaldamannsins um himin
og jörð, sem er grundvöllur að skiln-
ingi á menningu miðalda.
Siglaugur Brynleifsson
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. DESEMBER 1999