Vísir - 05.03.1976, Blaðsíða 19

vism Föstudagur 5. mars 1976
(
Almennt og i vaxandi mæli
virðast menn gera sér þess grein,
að sú kjördæmaskipan sem við
búum nú við til kosninga á lög-
gjafarsamkomuna er orðin úrelt
og þarfnast fullkominnar endur-
skoðunar. Þess vegna er lika eðli-
legt að menn velti þvi fyrir sér
með hverjum hætti sú endurskoð-
un ætti að verða, hverju þarf að
breyta og hvers vegna.
Það er vel þess virði að velta
fyrir sér sögulegri þróun kjör-
dæmamála i þessu landi. Þegar
raunverulegt lýðræði vari sköpun
og mótun á fyrstu árum og ára-
tugum þessarar aldar, var kjör-
dæmaskipan að mestu byggð upp
á svokölluðum einmenningskjör-
dæmum. Þetta var ekki óeðlilegt
þegar þess er gætt, að tsland var
umfram allt bændasamfélag og
það voru þess hagsmunir sem
þurfti að þjóna. En einmennings-
kjördæmafyrirkomulagið skóp
lika augljóslega galla. Fyrst og
fremst þá að með þvi að hagnýta
einkum minnstu kjördæmin gátu
stjórnmálaflokkar, sem kepptu
umfram allt að þvi að öðlazt völd
eins og stjórnmálaflokkar hljóta
eðlislægt að gera, hlotið stuðning
með þvi að beita fyrirgreiðslum
til einstaklinga og til byggða um-
fram það sem eðlilegt gat talizt.
Vegna fámennis og vegna þessa
kjördæmafyrirkomulags þróaðist
þess vegna hérna lýðræði sem
hlaut að byggja mjög á fyrir-
greiðslum til einstaklinga. Með
öðrum orðum: Hagsmunir ein-
staklinga voru um of teknir fram
yfir hagsmuni heildarinnar.
Einnig vár það svo viða allt frám
til ársins 1959, þegar núverandi
kjördæmabreyting var gerð, að
skipting atkvæða var ranglát,
vægi atkvæða misjafnt. Samhliða
þessu voru siðan valdastofnanir
byggðar upp i kringum þessar
fyrirgreiðslur, og möguleika
stjórnmálaflokkanna til þess að
hafa áhrif á þær, sjálfum sér til
hagsbóta. Er þá einkum átt við
bankakerfið, — og nú siðast lif-
eyrissjóðina, svo og hina ýmsu
sjóði atvinnulifsins.
Kjördæmabreytingunni 1959
var augljóslega beint gegn þessu.
Ég þykist vita að höfundar þess
hafi skynjað hættuna sem fólst i
möguleikum óeðlilegra fyrir-
greiðslna, og þess vegna var sú
breyting gerð, sem horföi mjög
fram á veginn. En lagfæringin
varðekki eins alger og til var ætl-
azt, meðal annars vegna þess að
stofnanir fyrirgreiðslunnar voru
engu að siður og eftir sem áður
til, og þær voru einasta lagaðar
að nýju kerfi. Hér er enn og aftur
átt við bankakerfið — menn
skyldu igrunda hvernig kosið er
til bankaráða rikisbankanna,
menn skyldu igrunda launakjör
og bilakaup bankastjóra og menn
skyldu igrunda þau bankamál
sem sifellt eru að koma upp á
yfirborðið, nú siðast i Búnaðar-
bankanum. Einhverjar skýringar
hljóta að vera á þvi af hverju lög-
gjafinn krefst aldrei skýringa hjá
þeim leyniverum sem i banka-
kerfinu rikja.
Nú má ekki skilja þessi orð svo,
að sá sem þau ritar hafi allar
fyrirgreiðslur á hornum sér. En
þarna verður að gera greinar-
mun, það verður að skilja á milli
eðlilegra og óeðlilegra fyrir-
greiðslna, jafnvel siðlegra og ó-
siðlegra fyrirgreiðslna. Það eru
þær siðarnefndu, sem hafa reynzt
þessu samfélagi illa, og vel má
vera að rótin að þeim sé einmitt i
sögulegri þróun íslenzkra kjör-
dæmamála.
SAKAMÁL t
FRAMHJÁHLAUPI
Aður en lengra er haldið um
kjördæmamál má gjarnan
staldra ögn við og hugleiða með
nokkrum orðum þróun þeirra
sakamála, sem á döfinni hafa
verið undanfarnar vikur. Mikil
leynd hefur hvilt yfir allri rann-
sókn þessara mála, sem er .ofur
eðlilegt, en hins vegar, þvi miður,
verður hvati að miklum slúður-
sögum, sönnum eða lognum. Hjá
þessugetur ekki farið. Hvað um
það þá má minna á að i sjón-
varpsþætti fyrir um það bil mán-
uði setti Kristján Pétursson,
deildarstjóri á Keflavikurflug-
velli, fram ósk um það, að eina
leiðin til þess aðbrjóta þessi mál
til mergjar væri að setja sérstak-
an setudómara sem fengi umboð
til þess að rannsaka öll þau mál,
sem þarna hafa verið nefnd til,
undir einum hatti. Mál þessi
væru hugsanlega skyld, þá er átt
við mál veitingahúss, mörg
smyglmál og fjárglæfrastarfsemi
og fjársvikamál, skattsvik, svo
meira sé ekki til tekið, og munu
mál þessi hugsanlega ná lengra
aftur en Saksóknari rikisins tiltók
fyrir skömmu i ákæruskjali frá
þvi embætti.
Nú er timabært að spyrja hvort
þessari ósk hafi verið sinnt'? Hef-
ur kerfið sýnt vilja til þess að öll
þessi mál upplýsist? Hafa rann-
sóknarmenn nægilegan mann-
skap? Þetta eru spurningar sem
menn vilja fá svör við.
Það á einmitt að vera hlutverk
blaða — blaða eins og Visis — sem
vonandi og væntanlega vill halda
áfram á þeirri braut, sem hefur
undanfarið gefið honum aukinn
vind i seglin, að fylgja eigin
fréttastefnu og ekki fréttastefnu
uppsaminni á flokksskrifstofum.
Það er einmitt við svona spurn-
ingum sem blöð eiga að krefjast
svara og gegna þar með skyldum
sinum við almenning og almennt
réttlæti i senn.
AF HVERJUÞARF
BREYTINGAR í
KJÖRDÆMAMÁLUM?
Það er ljóst að kjördæmaskipan
okkar er fyrir margra hluta sakir
orðin úrelt. Fyrst og fremst
vegna þess hve atkvæðisréttur
manna er misskiptur, þó svo að
það sé réttlætanleg stefna út af
fyrir sig, að atkvæði ibúa hinna
dreifðari byggða vegi nokkru
þyngra á metunum, hreinlega
vegna þess hve mörg augljós og
sjálfsögð réttlætismál eiga þar
viða enn langt i land. En engu að
siður hlýtur sú kjördæmabreyting
sem augljóslega og væntanlega
stendur fyrir dyrum að miða að
þvi að jafna aðstöðu kjósenda.
Þá er ljóst að að undanförnu
hefur Alþingi verið að ganga i
gegn um hálfgert niðurlægingar-
timabil. Það er eins og þar hafi
myndazt trúnaðargat, trúnaðar-
gat milli þingsins og þjóðarinnar.
Þar skortir reisn. Vera má, að
hér sé að einhverju leyti við kjör-
dæmaskipan að sakast, og þá ekki
kjördæmin sjálf, heldur öllu held-
ur það flokksræði, sem mjög
styrktist við tilorðningu núver-
andi kjördæmaskipunar. Nú ber
þess þó að geta að sönnu að Sjálf-
stæðisflokkurinn hefur gengið á
undan með góðu fordæmi i þá átt
að reyna að höggva á þennan hnút
með svokölluðum prófkjörum.
Þá má lika minna á að hingað
til hafa ný kjördæmavandamál
alltaf verið leyst með sama hætti,
með því að fjölga þingmönnum.
Hins vegar má áreiðanlega halda
fram með nokkrum rétti að þvi
fjölmennara sem Alþingi hefur
orðið, þeim mun lágkúrulegra
hefur það orðið. Fjölgun þing-
manna horfir þvi varla fram á
veginn.
VALKOSTIR
Að framansögðu dreg ég þá á-
lyktun, að afturhvarf til einmenn-
ingskjördæma muni ekki duga
eða þjóna almennum hagsmun-
um, þvi þótt einmenningskjör-
dæmi hafi marga augljósa kosti,
þá á það einasta við þar sem fjöl-
menni er meira en hér er. Einnig
þá almennu ályktun, að núrikj-
andi skipulag er orðið úrelt af
tveimur ástæðum: Atkvæðisrétti
er ranglega skipt og þetta kerfi
hefur um of hlaðið undir flokks-
ræði bankaspilltra flokka.
Mér sýnist að einhver útgáfa
þess kosningafyrirkomulags, sem
viðhaft er i Þýzkalandi gæti dug-
Vilmundur Gylfa- ^
son skrifar. .
að hér. Það er, að hver maöur
gæti greitt tvö atkvæði, annars
vegar flokkslista, sem skipaður
væri fyrir allt landið, og þannig
kysi hann tæpan helming þing-
manna, og hins vegar einstak-
linga i sinu eigin kjördæmi, og
þannig kysi hann annan tæpan
helming þingmanna. Þannig yrðu
um það bil 25 þingmenn kosnir af
landslista, sem flokkar eða önnur
kosningabandalög legðu fram
yfir allt landið. Af slikum listum
yrði kosið með hlutfallskosningu
ogum það að lýðræðislega yrði að
þeim staðið yrði að treysta á
flokkana sjálfa. 1 öðru lagi yrðu
svo aðrir u.þ.b. 25 kosnir úr hin-
um ýmsu kjördæmum, þar sem
menn gætu gert annað af tvennu,
kosið flokksraðaða lista eða ein-
staklinga úr einum flokki eða
fleirum. Núverandi kjördæmi
gætu þá haldið sér, nema hvað
Reykjavik yrði að tveimur kjör-
dæmum og Reykjanes sömuleið-
is. Kjördæmin hefðu þá hvert um
sig frá tveimur og upp i fjóra per-
sónulega þingmenn, eftir höfða-
tölu. Nokkur þingsætikæmu siðan
til jöfnunar þótt augljóslega yrði
minni þörf á sliku en við núrikj-
andi aðstæður.
'En röksemd sem ætti að styðja
þá almennu hugmynd að helm-
ingur þingmanna yrði kosinn af
landinu öllu, og þá einasta helm-
ingur beinlinis i kjördæmum er
einfaldlega sú, að meðan einstök-
um kjördæmum er vitaskuld
nauðsyn að hagsmuna þess sé
gætt, þá er hitt jafnnauðsynlegt,
að tekið sé meira mið en nú er
gert af hagsmunum heildarinnar.
NBÐURSTAÐA
Niðurstaða þessara almennu
hugleiðinga er sú að kjördæma-
breytingar sé þörf tii þess að
jafna atkvæðisrétt milli manna,
þó svo að taka eigi nokkurt tillit
til hinna dreifðari byggða. Að
kjördæmabreytingar eigi enn
fremur að stuðla að þvi að draga
úr flokksræði, með þvi að gera
kosningar persónulegri en nú
hefur tiðkazt og heimila mönnum
áð skipta atkvæði sinu milii
flokka eða fylkinga, ef þeir svo
kjósa. En umfram allt þá höfum
við i vaxandi mæli búið við kerfi
og hugarfar, sem hefur ýtt undir
óeðlilegar fyrirgreiðslur. Ef kjör-
dæmabreytingar gætu að nokkru
spyrnt gegn þessu, þá væri vel
farið.
■ . ■

Alþingi að störfum, gömul mynd reyndar