Morgunblaðið - 25.04.2001, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 MIÐVIKUDAGUR 25. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HALDIÐ er upp á
Dag umhverfisins í
dag, 25. apríl, í þriðja
sinn. Greinilegt er að
sú ákvörðun ríkis-
stjórnar Íslands að til-
einka fæðingardag
Sveins Pálssonar um-
hverfismálum hefur
hlotið góðan hljóm-
grunn, því haldið er
upp á daginn víða um
land með dagskrá og
viðburðum, eins og tvö
undanfarin ár.
Umræða um um-
hverfismál á Íslandi er
svo öflug að það er fá-
títt að dagur líði án þess að fjallað sé
með einum eða öðrum hætti um þann
víðfeðma málaflokk í fjölmiðlum og á
mannamótum. Sérstakur Dagur um-
hverfisins getur hins vegar verið
okkur tilefni til þess að átta okkur
betur á samhengi hlutanna og huga
að grunngildum og framtíðarsýn í
umhverfismálum.
Sveinn Pálsson var ekki einungis
fyrsti Íslendingurinn sem bar lær-
dómsgráðuna náttúrufræðingur,
heldur var honum gefið innsæi í lög-
mál náttúrunnar á öld þar sem nú-
tímavísindi voru að slíta barnsskón-
um. Hann ritaði manna fyrstur um
eðli skriðjökla svo vitað sé og sá að
þeir voru hluti af hringrás vatnsins á
jörðinni, seigfljótandi íselfar sem
voru í stöðugu framskriði þótt jök-
ulsporðurinn væri alla jafna kyrr-
stæður.
Vistkerfið á jörðinni byggist á
stöðugri hringrás efnis og orku. Öll
starfsemi mannsins verður að virða
þau lögmál, ef ekki á illa að fara.
Sveinn Pálsson sá hvernig landar
hans höfðu farið með skóga landsins
og sagði það „hinum öldnu til
skammar og óbornum til skaða“. Hin
gífurlega gróður- og jarðvegseyðing
á Íslandi er lýsandi dæmi um hvernig
fer ef við umgöngumst lifandi auð-
lind sem ótakmarkaðan
nægtabrunn sem við
getum sótt í án þess að
leyfa henni að endur-
nýja sig.
Bylting
í sorpmálum
Sorpmál á Íslandi
hafa einnig til skamms
tíma borið keim af þeim
hugsunarhætti að við
getum endalaust tekið
frá náttúrunni, breytt
hráefnum í neysluvörur
og dælt úrganginum út
í umhverfið. Það er
fróðlegt að skoða þró-
unina síðastliðna þrjá áratugi til þess
að gera sér grein fyrir þeirri gífur-
legu byltingu sem átt hefur sér stað í
meðferð úrgangs á Íslandi.
Fyrir um þremur áratugum var
úrgangur í Reykjavík urðaður í
Gufunesi, engin flokkun fór þar
fram, endurvinnsla var nær engin og
spilliefni fóru í hauginn með öðrum
úrgangi. Annars staðar var ástandið
enn verra, nær alls staðar á landinu
var sorpi brennt á opnum haugum og
sums staðar var honum ýtt út í sjó.
Þessi frumstæða sorpeyðing var ekki
bara ókræsileg sjónmengun. Við
opna brennslu úrgangs við lágan hita
myndast efnasamböndin díoxín og
fúran, sem eru skaðleg fyrir menn og
lífríki, auk reyks og sótagna. Á yfir
50 stöðum á landinu voru því „fram-
leidd“ skaðleg eiturefni og hætta
skapaðist á sótmengun, oft steinsnar
frá matvælaframleiðslu sem byggist
á gæðum hreinnar og ómengaðrar
náttúru.
Fyrir um fimmtán árum var
ástandið aðeins betra, urðunarstöð-
um hafði fjölgað, þrír brennsluofnar
höfðu tekið til starfa og opin
brennsla var víða komin í svokallaðar
brennsluþrær, sem voru ívið skárri
kostur en opnu haugarnir, en komu
þó t.d. ekki í veg fyrir myndun díox-
íns. Óhætt er að fullyrða að hvergi í
Vestur-Evrópu hafi meðferð úr-
gangs verið frumstæðari en hér á
landi á þeim tíma. Eftir 1990 hefst
hins vegar sannkölluð bylting í með-
ferð úrgangs, þannig að nú stöndum
við jafnfætis nágrannaríkjunum.
Brennandi sorphaugar heyra nú sög-
unni til. Stærstur hluti úrgangsins er
urðaður á 26 starfsleyfisskyldum
stöðum og afgangurinn að mestu
brenndur í háhitaofnum, þar sem
ekkert díoxín eða fúran myndast.
Það skiptir þó ekki minnstu máli að
hættulegustu efnin, svokölluð spilli-
efni, eru nú tekin úr umferð áður en
til förgunar kemur. Kerfið sem sett
var upp með lögum um spilliefna-
gjald árið 1996 hefur reynst betur en
bjartsýnustu menn þorðu að vona og
almennt hefur flokkun og endur-
vinnsla úrgangs aukist hröðum
skrefum. Fyrir áratug var endur-
vinnsla nánast bundin við málma, en
nú nær hún m.a. til drykkjarvöruum-
búða, pappírs, timburs og lífræns úr-
gangs margskonar.
Endurvinnsla í sókn
Við eigum ekki að láta staðar num-
ið hér. Við erum á réttri braut, en við
eigum að innleiða hringrásarhugsun
í alla meðferð úrgangs, til að draga
úr mengun og sóun verðmæta.
Stjórnvöld verða að varða veginn.
Frumvarp til laga um úrvinnslugjald
á úrgang, sem lagt var fram á Al-
þingi nú í vor, á að skapa hagræn
skilyrði og sóknarfæri fyrir úr-
vinnslu og endurvinnslu ýmissa teg-
unda umbúða, ökutækja, hjólbarða
og fleiri efnisflokka. Grunnhug-
myndin er mengunarbótareglan svo-
nefnda, sem kveður á um að þeir sem
valda myndun úrgangs eigi að standa
straum af kostnaði við meðferð hans.
Stjórnvöld skapa lagarammann,
en atvinnulífið og einstaklingar
gegna lykilhlutverki við að innleiða
hringrásarviðhorf í framleiðslu,
notkun og förgun á hverskyns
vörum. Margt hefur gerst jákvætt í
þessum efnum á síðustu árum. Stór
hluti landsmanna flokkar reglulega
úrgang til endurvinnslu. Skil á ein-
nota drykkjarvöruumbúðum á Ís-
landi eru með því mesta sem þekkist,
í kringum 85%. Sveitarfélög, félaga-
samtök, skólar og einstaklingar
safna lífrænum úrgangi og jarðgera
hann. Sorpa hefur fundið farveg til
nýtingar margs kyns úrgangs sem
áður var urðaður og vinnur m.a. met-
angas úr urðunarstaðnum á Álfsnesi,
sem notað er sem eldsneyti. Hver
hefði trúað því fyrir áratug að bílar
yrðu knúnir með kartöfluhýði og öðr-
um afgöngum sem landsmenn setja
undir eldhúsvaskinn hjá sér?
Af þessu öllu má sjá að við erum að
fikra okkur smám saman í átt frá
hugarfari sóunarinnar, sem segir að
jörðin okkar sé botnlaus uppspretta
hráefna og taki endalaust við úr-
gangi, til hugsunar sem tekur tillit til
hringrásar efnis og orku. Með þeirri
hugsun opnast okkur ný tækifæri til
þess að skapa aukin verðmæti úr
þeim gjöfum sem náttúran hefur
fært okkur og treysta um leið til-
verugrundvöll og velferð afkomenda
okkar. Slík hugsun er ekkert tísku-
fyrirbæri, heldur er hún beinlínis
grundvöllur núverandi og áfram-
haldandi velsældar og byggðar í
landinu.
Við höfum horfið frá ofveiði – sem
meðal annars leiddi til hruns eins
stærsta fiskistofns heimshafanna,
norsk-íslenska síldarstofnsins – til
vísindalegrar stjórnunar fiskveiða.
Við höfum horfið frá skógareyðing-
unni sem Sveinn Pálsson harmaði og
vinnum nú að endurheimt landgæða.
Sams konar viðhorfsbreyting á sér
nú stað varðandi meðferð úrgangs,
en hún kallar á þátttöku allra Íslend-
inga, sem hafa daglega áhrif á gang-
verk náttúrunnar þegar þeir velja of-
an í innkaupakörfuna og fara með
úrgang til endurvinnslu eða í tunn-
una. Slík viðhorfsbreyting er um-
hverfisvernd í okkar þágu.
Umhverfisvernd
í okkar þágu
Siv Friðleifsdóttir
Höfundur er umhverfisráðherra.
Umhverfismál
Við erum á réttri braut í
sorpmálum, segir Siv
Friðleifsdóttir, en við
eigum að innleiða hring-
rásarhugsun í alla með-
ferð úrgangs.
ÞANN 4. apríl síð-
astliðinn gerðist sá
einstaki atburður í
sögu Háskóla Íslands
að Félag háskólakenn-
ara boðaði verkfall
dagana frá 2. til 16.
maí. Ef til verkfalls
kemur verður það í
fyrsta sinn frá stofnun
Háskólans sem starf-
semi hans lamast al-
gjörlega. Stúdentar
hafa lýst yfir stuðningi
sínum við þá megin-
kröfu kennara að laun
verði að hækka, til
þess að Háskólinn
missi ekki hæft fólk til
fyrirtækja eða annarra stofnana.
Þeir hafa þó ekki tekið afstöðu til
einstakra tilboða enda hefur lítið
heyrst frá samningsaðilum og ein-
stök tilboð hafa ekki verið gerð op-
inber þegar þessi grein er rituð.
Verkfall á
próftíma stúdenta
Það sem veldur stúdentum eink-
um áhyggjum er það að verkfall
hefur verið boðað á prófatíma og
engin svör hafa fengist um það
hvernig Háskólinn mun bregðast
við ef til verkfalls kemur. Stúdenta-
ráð Háskóla Íslands boðaði til verk-
fallsfundar þar sem Páll Skúlason,
rektor Háskóla Íslands, sat meðal
annarra fyrir svörum. Þar ítrekaði
hann meðal annars þá afstöðu sína
sem komið hafði fram í svarbréfi
hans til Stúdentaráðs, að prófum
yrði frestað, en engar frekari upp-
lýsingar væri hægt að gefa um
hvernig þeirri framkvæmd yrði
háttað.
Þann 10. apríl gerðist það svo að
lagadeild Háskóla Íslands sendi frá
sér yfirlýsingu þar sem dregið var í
efa lögmæti þess að fresta prófum.
Próftímabil í Háskólanum er skil-
greint í reglugerð Háskólans og því
þyrfti að breyta reglugerðinni ef
frestunin ætti að vera lögleg. Jafn-
framt var sagt að margir kennarar
myndu einfaldlega neita að halda
próf á öðrum tíma en segir til um í
reglugerð Háskólans.
Verkfallsnefnd Félags háskóla-
kennara hefur jafnframt sent frá
sér yfirlýsingu þar sem sagt er ber-
um orðum að próf, sem ekki eru
haldin á þeim tíma sem þegar hefur
verið auglýstur samkvæmt próf-
töflu, verði ekki viðurkennd, jafnvel
þótt samþykki kennara og allra
stúdenta sem skráðir eru í nám-
skeiðið liggi fyrir. Með öðrum orð-
um er kennurum meinað að færa
próf stúdentum til hagræðis. Sam-
kvæmt orðanna hljóðan má draga
þá ályktun að Félag háskólakenn-
ara muni ekki viðurkenna próf sem
haldin eru eftir 16. maí þegar og ef
kennarar snúa aftur til vinnu.
Stúdentar þeir einu sem
skaðast í verkfallinu
Ef til verkfalls kemur mun það
hafa gríðarleg óþægindi í för með
sér fyrir stúdenta, sérstaklega fyrir
útskriftarnema sem margir hverjir
þurfa að sýna erlendum skólum út-
skriftarskírteini til að fá inngöngu.
Þessir nemendur eiga á hættu að
missa af einstöku tækifæri ef ekki
liggur skýrt fyrir hvað verður um
próf í Háskólanum. Auk þess hefur
þetta mikil áhrif á væntingar stúd-
enta um sumarstarf að ógleymdu
því álagi sem fellst í óvissunni. Þá
liggur fyrir að margir
stúdentar búa við fjár-
hagslega óvissu enda
er óhætt að segja að
stúdentar finni veru-
lega fyrir því fái þeir
ekki greidd námslán í
lok annar. Því er nauð-
synlegt að Háskólinn
bregðist hratt og
örugglega við.
Ábyrgðarleysi
Háskólans
Það sem veldur und-
irrituðum mestum
áhyggjum er þögn Há-
skólans. Ekkert gagn-
legt hefur heyrst frá
yfirstjórninni og eina haldbæra yf-
irlýsingin gekk út á það að Háskóli
Íslands bæri enga ábyrgð gagnvart
stúdentum ef til verkfalls kæmi.
Rektor Háskóla Íslands virðist því
ekki líta á það sem hlutverk Há-
skólans að styðja við bakið á þeim
tæplega 7.000 stúdentum sem
stunda nám við skólann. Í bréfi sem
hann sendir öllum stúdentum þann
20. apríl kemur ekkert nýtt fram,
aðeins ítrekun á því að Háskólinn
hafi ekki hugmynd um hvernig
bregðast á við þeirri stöðu sem upp
getur komið. Kennarar Háskólans
verða að skilja að stuðningur stúd-
enta við aðgerðir þeirra skiptir öllu
máli. Hætt er við að samúð stúd-
enta hverfi ef enginn getur sagt til
um það hvernig próftöku verður
háttað og ef kennarar eru ekki til-
búnir til að koma á móts við sjálf-
sagða kröfu okkar stúdenta um
skýr svör og úrlausnir. Stúdentar
geta ekki sætt sig við að vera fórn-
arlömb í kjaraviðræðum þótt þeir
séu flestir tilbúnir til að færa ein-
hverjar fórnir til að hjálpa kenn-
urum.
Undirritaður mun á næsta Há-
skólaráðsfundi leggja fram tillögu
að breytingu á reglugerð Háskóla
Íslands þar sem gert er ráð fyrir
því að hægt sé að breyta prófatíma
ef óvenjulegar aðstæður, eins og
verkfall, koma upp. Það verður
spennandi að sjá hvort kennarar
Háskólans, Háskólaráð og Páll
Skúlason rektor eru tilbúin til að
eyða óvissunni
með því að gefa stúdentum skýr
svör og tryggja um leið stuðning
þeirra við kjarabaráttu kennara.
Undirritaður skorar á þessa aðila
að gera það.
Að lokum vill undirritaður hvetja
samningsaðila til að semja svo fljótt
sem auðið er til þess að hægt sé að
forða stúdentum, kennurum og Há-
skólanum frá þeim óþægindum sem
verkfall hefði í för með sér.
Þögn Háskólans
veldur stúdent-
um vonbrigðum
Baldvin Þór
Bergsson
Höfundur situr í Háskólaráði fyrir
hönd Vöku, félags lýðræðissinnaðra
stúdenta.
Háskólinn
Undirritaður mun á
næsta Háskólaráðs-
fundi, segir Baldin Þór
Bergsson, leggja fram
tillögu að breytingu á
reglugerð Háskóla
Íslands þar sem gert er
ráð fyrir því að hægt
sé að breyta prófatíma
ef óvenjulegar aðstæð-
ur, eins og verkfall,
koma upp.