Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 23

VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 C 23
S
JÁLFUR varnarsamning-
urinn var gerður 1951 en
þegar næsta ár var gerður
svonefndur Richmond-
samningur til að tryggja að
íslenskir iðnaðarmenn tækju eftir
föngum að sér verktöku í sambandi
við framkvæmdir á vegum varnar-
liðsins. Bandaríkjamenn afhentu Ís-
lendingum formlega Keflavíkurflug-
völl til eignar 1946 en voru samt hér
áfram með nokkurt lið borgaralegra
starfsmanna þar til herinn kom aftur
1951. Völlurinn var þeim mikilvægur
til að geta millilent flugvélum á leið
til og frá hernámssvæðunum í
Þýskalandi og annarra stöðva í Evr-
ópu. Milli 1946 og 1951 voru það
bandarískir flugfélög og verktakar,
Metcalfe-Hamilton og fleiri, sem sáu
um rekstur vallarins og viðhaldið.
Umferð um flugvöllinn jókst hratt
og Íslendingunum fjölgaði smám
saman, árið 1950 störfuðu þegar hátt
á fjórða hundrað Íslendingar á vell-
inum. Þegar umfangið var mest, um
miðjan sjötta áratuginn, unnu um
3.000 Íslendingar hjá varnarliðinu og
verktökum sem störfuðu fyrir það.
Mun hlutfallið 1953 hafa verið rúm
4% af öllu vinnuafli í landinu að því er
kemur fram í lokaritgerð Ingimund-
ar Sigurpálssonar, núverandi for-
stjóra Eimskipafélagsins, í viðskipta-
fræði við Háskóla Íslands frá 1975.
En nú eru íslenskir starfsmenn um
1.500, þarf af um 850 hjá sjálfu varn-
arliðinu, eins og kemur fram í skrif-
um Friðþórs Eydals, blaðafulltrúa
varnarliðsins, en hann hefur ritað
mikið um veru bandaríska og þar áð-
ur breska herliðsins á Íslandi.
Samanlagðar tekjur Íslendinga af
varnarliðinu voru árið 1953 nær 20%
af nettóþjóðartekjum en eru nú mun
minni, líklega innan við 5%. Hafa
verður í huga að þegar reiknaðar eru
gjaldeyristekjur af til dæmis sjávar-
útvegi þarf að reikna á móti mikinn
erlendan kostnað eins og olíu, tækja-
kaup og fleira. Erfitt er að áætla
ýmsar óbeinar gjaldeyristekjur eins
og leigu sem varnarliðsmenn greiddu
fyrir húsnæði hjá einkaaðilum áður
en búið var að reisa nægilega mikið
af viðunandi húsnæði á sjálfu flug-
vallarsvæðinu. Ekki er víst að skatta-
yfirvöld hafi ávallt getað fylgst vand-
lega með slíkum tekjum einstak-
linga.
Sveiflukenndar tekjur
Sveiflur hafa verið í framkvæmd-
unum fyrir varnarliðið, upp úr 1980
var ráðist í dýrar framkvæmdir
vegna ratsjárstöðva sem jók hlutfall
varnarliðsteknanna af þjóðartekjum
um nokkurra ára bil. En síðustu ára-
tugina hafa hagfræðingar talið að ár-
legar tekjur þjóðarinnar af varnar-
liðinu væru oft svipaðar og af
álverinu í Straumsvík.
Sameinaðir verktakar, undanfari
sameignarfélagsins Íslenskra aðal-
verktaka, voru stofnaðir 1951 og að
undirlagi Bjarna Benediktssonar,
helsta hvatamanns þess að Íslend-
ingar gengu í Atlantshafsbandalagið,
er síðar varð forsætisráðherra á sjö-
unda áratugnum, var reynt að sjá til
þess að félagsmenn Sameinaðra
verktaka högnuðust ekki á verktök-
unni. Herverndin átti ekki að verða
féþúfa yfir landsmenn. Félagið átti
að annast verkfræðiþjónustu fyrir ís-
lensk fyrirtæki og einstaklinga sem
vildu taka að sér verk fyrir varnarlið-
ið. Sameinaðir verktakar áttu sam-
kvæmt lögum félagsins aðeins að
vera milliliður, alls ekki gróðafyrir-
tæki. Upplýsingar um þessi mál og
afstöðu ráðamanna til þeirra komu
fram í frægum hæstaréttardómi sem
féll vegna skattamála félagsins1956.
Vilhjálmur Árnason lögmaður var
um langt árabil stjórnarformaður Ís-
lenskra aðalverktaka og segir þann
tíma hafa verið ánægjulegt tímabil á
ævi sinni en hann lét af því starfi um
1990.
„Um 1954 var ástandið slæmt á
Keflavíkurflugvelli, mikill krytur á
milli Íslendinganna sem unnu á flug-
vellinum og varnarliðsins. Niðurstað-
an varð sú að ákveðið var að Íslend-
ingar tækju að sér aðalverktökuna af
Hamilton en áður höfðu þeir aðeins
séð um ýmsa undirverktöku. Með
stofnun Íslenskra aðalverktaka 1954
og sérstökum samningi við Banda-
ríkin sama ár um framkvæmdir
vegna varnarliðsins verða til þessi
mikilvægu réttindi sem Aðalverktak-
ar komust yfir; allt að því einkarétt á
öllum verkum hér fyrir herinn. Í
samningnum er meðal annars kveðið
á um að notast skuli við íslenskt
starfsfólk þegar þess sé kostur.“
Flokkarnir og varnarliðið
Oft hefur verið lýst svonefndum
„helmingaskiptareglum“ sjálfstæðis-
manna og framsóknarmanna í fram-
kvæmdum fyrir herinn. Margir sem
komu að Sameinuðum verktökum
voru sjálfstæðismenn en framsókn-
armenn voru ósáttir við að fá lítið í
sinn hlut. Varð úr að hlutafélagið
Reginn hf., sem Samband íslenskra
samvinnufélaga átti, eignaðist 25%
hlutafjár í sameignarfélaginu Ís-
lenskum aðalverktökum, Sameinaðir
verktakar áttu 50% en ríkið síðan
25%.
Árið 1958 er staðan mjög erfið hjá
Aðalverktökum, framkvæmdirnar
höfðu minnkað um hríð og lá við að
fyrirtækið færi yfir um. „Bróðir
minn, Þorvarður, lánaði t.d. eitt sinn
Aðalverktökum 50 þúsund krónur til
að fyrirtækið gæti staðið í skilum við
bankann!“ segir Vilhjálmur. „En um
þetta leyti tekur við ný ríkisstjórn,
minnihlutastjórn Alþýðuflokksins,
og skömmu síðar er Sameinuðum
verktökum breytt í hlutafélag. Gerð-
ar voru ýmsar ráðstafanir til að rétta
við fjárhaginn. Bandaríkjamenn létu
til dæmis Aðalverktaka hafa allan
vélakostinn sem Hamilton-verktak-
arnir höfðu notað hér, þetta voru um
400 vélar, stórar og smáar, ýtur,
gröfur og allt mögulegt og þar að
auki talsvert fé. Mig minnir að það
hafi verið um 450.000 dollarar sem
var talsvert í þá daga.
Og margt var okkur hagstætt í
þessum samningum við Bandaríkja-
menn og sjálfur var ég alltaf mjög
ánægður með samstarfið við þá. Við
fengum aukaálag fyrir hitt og þetta,
sérstakar aukagreiðslur fyrir að
verkin voru unnin í svona köldu landi
og allt var þetta í samræmi við reglur
hersins. Og íslensku undirverktak-
arnir létu hvergi deigan síga.
Ég efast um að til hafi verið á Ís-
landi fyrirtæki sem hafi flutt hingað
jafn mikla tækni- og verkþekkingu
og Íslenskir aðalverktakar. Þegar
starfsemin hófst var fyrsta skrefið að
senda um 150 iðnaðarmenn til
Bandaríkjanna, þar voru þeir í
nokkra mánuði til að læra rétt vinnu-
brögð og þessi færni dreifðist síðan
út um allt landið með þeim.“
Byggja þurfti húsnæði fyrir varn-
arliðsmenn og tæki þeirra og tól en
fyrstu árin leigðu margir varnarliðs-
menn sér íbúðir eða herbergi í Kefla-
vík og fleiri bæjarfélögum í grennd
við flugvöllinn. Aðalverktakar sáu
um fleira en verk fyrir varnarliðið,
meðal annars lögðu þeir Keflavíkur-
veginn og komu að hafnarfram-
kvæmdum í Grindavík svo eitthvað
sé nefnt. En mest voru umsvifin fyrir
herinn og má nefna olíustöðina í
Hvalfirði, ratstjárstöðvarnar á
Stokksnesi, í Aðalvík, á Langanesi, á
Bolafjalli og víðar. Á Gufuskálum á
Snæfellsnesi var reist fjarskipta-
mastur sem var lengi annað hæsta
mannvirki í heimi. Meðal annars
unnu nokkrir amerískir indíánar fyr-
ir norska undirverktaka er tóku að
sér að reisa það, voru indíánarnir
sérstaklega þjálfaðir í slíkri hálofta-
vinnu.“
Vilhjálmur segir að sums staðar
hafi verið andstaða við framkvæmd-
irnar meðal staðarmanna, einkum
hafi það verið áberandi á Hornafirði,
en Stokksnes er rétt fyrir utan bæ-
inn. „Bandaríkjamönnunum sem
voru þarna leið illa og fannst að fólkið
hefði horn í síðu þeirra þá,“ segir Vil-
hjálmur. Deilurnar um varnarliðið
birtust því með ýmsum hætti.
Sameinaðir verktakar voru gerðir
að hlutafélagi 1958. „Allt í einu var
komin upp sú staða að þeir sem eiga
bréf í þessum félögum, Sameinuðum
verktökum og Regin, eru um leið
komnir með ávísun á stóra vinning-
inn nokkru áratugum seinna,“ segir
Vilhjálmur. „Hlutabréfin urðu með
tímanum gulls ígildi vegna þess hve
einkaréttur fyrirtækisins á varnar-
liðsframkvæmdum var mikils virði.
Ekki veit ég hve mikill arðurinn hef-
ur verið í áranna rás en hann er mik-
ill, milljarðar króna runnu til eigenda
Sameinaðra verktaka, Sambandsins
og auðvitað ríkis og sveitarfélaga
með beinum og óbeinum hætti. Þetta
kom sér vel fyrir SÍS þegar það var
að fara á hausinn, milljarðarnir fyrir
eignarhlut Regins komu sér vel í
þeim hremmingum.
Nú eru breyttir tímar og stefnt að
því að beita útboðum við öll verk fyrir
varnarliðið en svona var þetta þá.
Sjálfur var ég alltaf á móti þessu,
mér fannst ekki rétt að menn notuðu
á þennan hátt einkarétt sem ríkið
hafði fært þeim á silfurfati. Og þetta
var í algerri andstöðu við upphafleg-
ar hugmyndir Bjarna Benediktsson-
ar um verktökuna fyrir varnarliðið
og ég er sannfærður um að hann átti
engan þátt í þessum breytingum. Ég
vildi alltaf að ríkið hefði undirtökin í
þessu öllu.“
Vítamínsprauta á Suðurnesjum
En ekki féll öll kakan í hlut Að-
alverktaka. Hópur iðnaðarmanna á
ýmsum sviðum á Suðurnesjum tók
sig saman 1957, þegar Aðalverktakar
voru að taka við síðustu verkefnun-
um af Sameinuðum verktökum, og
stofnaði eins konar samstarfsnefnd
er nefnd var Keflavíkurverktakar.
Fengu þeir nánast einkarétt á öllu
viðhaldi fyrir varnarliðið og hafa enn.
Viðhaldsframkvæmdirnar hafa
reynst mun tekjudrýgri en menn ór-
aði fyrir. Að sögn Tómasar Tómas-
sonar, fyrrverandi sparisjóðsstjóra
og bæjarstjórnarmanns í Keflavík,
var þetta happafengur fyrir sveitar-
stjórnir á svæðinu og átti verulegan
þátt í að efla atvinnulífið á svæðinu.
Sjálfur vann Tómas, sem þá var
enn í háskóla, í sumarvinnu á Kefla-
víkurflugvelli 1942 er fyrstu fram-
kvæmdir á vegum Bandaríkjamanna
voru að hefjast þar við svonefndan
Pattersonflugvöll og um hundrað Ís-
lendingar fengu vinnu þar í nokkra
mánuði. Völlurinn var síðan tekinn í
notkun 1943. Tómas segist muna vel
eftir öllum tækjunum sem hann sá
þarna í fyrsta sinn. Stórvirkar jarð-
vinnsluvélar voru nær óþekktar á
landinu ef undanskildir eru nokkrir
þúfnabanar og dráttarvélar og vöru-
bílar flestir mjög litlir. En með komu
Bandaríkjahers til Íslands 1941 urðu
umskipti í þessum efnum. Tómas
segir að fundist hafi einstaklega
hentug möl á sjálfu flugvallarstæðinu
í Háaleiti til að nota sem undirlag á
vellinum, jarðefni sem aðeins þurfti
að ná í og dreifa um svæðið, jafna og
síðan malbika brautirnar.
„En síðan verða aftur þáttaskil
þegar herinn kemur aftur 1951. Það
var atvinnuleysi um þetta leyti og
byggðarlögin fengu eins konar kvóta,
Ísfirðingar máttu senda ákveðinn
fjölda manna í vinnu á vellinum, Sigl-
firðingar fengu sinn kvóta og svo
framvegis,“ segir Tómas. „Reynt var
að stýra þróuninni að ofan til að ekki
yrði of hröð fækkun í byggðunum úti
á landi en um þetta leyti voru sveit-
arfélög eins og Aðalvík og Grunnavík
á Vestfjörðum að leggjast í eyði og
íbúarnir fluttu flestir hingað á Suð-
urnesin. En raunverulegir fólksflutn-
ingar hingað frá öðrum landshlutum
hefjast samt ekki fyrir alvöru fyrr en
um 1955, þá aukast mjög fram-
kvæmdirnar hér hjá hernum á vell-
inum. Flugbrautir eru lengdar og
aðrar endurbyggðar, byrjað að
byggja íbúðarblokkir, áður voru
þarna meira eða minna braggar.
Reist voru geysimikil flugskýli og
fleira.“
Tómas sat í 24 ár í bæjarstjórn í
Keflavík fyrir Sjálfstæðisflokkinn,
fyrst 1954. Hann segir að nokkur
„gullgrafarabragur“ hafi því verið á
mannlífinu á sjötta og sjöunda ára-
tugnum á Suðurnesjum, margir hafi
leigt út frá sér og oft hafi það ekki
verið merkilegt húsnæði. Margir
unnu tvöfalda vinnu. „Menn unnu á
vöktum á Keflavíkurflugvelli og svo
voru þeir í fiski eða við beitningu,
unnu mikið en höfðu líka miklar
tekjur.“
Hann segir að bæjarstjórnin hafi
að sjálfsögðu haft mikil samskipti við
varnarliðið vegna sölu á rafmagni,
hita, vatni og annarri þjónustu, einn-
ig greiddi herinn aðstöðugjöld.
Náðst hafi mjög hagstæðir samning-
ar um þessa þjónustu. Yfirmenn
varnarliðsins á hverjum tíma hafi
verið eins konar bæjarstjórar á
Keflavíkurflugvelli. „Þeir voru auð-
vitað misjafnir en nánast allir lögðu
þeir sig fram um að komast í góð
kynni við fólk hér og margir þeirra
voru farnir að tala furðu góða ís-
lensku undir lokin á ferlinum hér,“
segir Tómas Tómasson.
Áhrif varnarliðsins á efnahags- og atvinnuleg málefni Íslendinga hafa verið mikil
Fimmtung-
ur þjóðar-
tekna þegar
mest var Utanríkisráðuneytið
Ratsjárstöðin að Stokksnesi við Hornafjörð í byggingu. Á áttunda áratugnum var tekið
að ræða nauðsyn þess að ratsjárkerfi varnarliðsins á Íslandi yrði endurbætt. Var eink-
um horft til nýrrar fjarskiptatækni sem gerði kleift að reka lítt mannaðar ratsjár-
stöðvar á afskekktum stöðum og senda ratsjármerkið um langar vegalengdir um ljós-
leiðara. Var ráðist í framkvæmdir við byggingu fjögurra nýrra ratsjárstöðva á brún
Stigahlíðar, eða Bolafjalli, Gunnólfsvíkurfjalli, Stokksnesi og Miðnesheiði á öndverð-
um níunda áratugnum. Lokið var við smíði ratsjárkerfisins árið 1997 er ný ratsjár-
miðstöð var tekin í notkun á Keflavíkurflugvelli þaðan sem flugumferð og loft-
varnaaðgerðum er stjórnað.
Utanríkisráðuneytið
Hans G. Andersen var aðalráðgjafi ríkisstjórnarinnar við gerð varnarsamningsins frá 5.
maí 1951. Hann sést hér til vinstri ásamt Herði Bjarnasyni, húsameistara ríkisins,
sem var ráðgjafi ríkisstjórnarinnar varðandi skipulags- og byggingarmál á varn-
arsvæðum. Aðrir á myndinni eru liðsforingjar varnarliðsins.
Íslendingar kröfðust aldrei greiðslu fyrir að
leggja til land undir bandarísku varnarstöðina
hér. En beinar og óbeinar tekjur hafa verið
miklar af veru þess. Kristján Jónsson kynnti
sér efnahagsþáttinn.
Varnarsvæðið skipulagt
Endurbætur á ratsjárstöðvum