Vísir - 08.02.1980, Blaðsíða 13
Föstudagur 8. febrúar 1980.
12
Myndi meðhöndla
Khomeiní á sama hátt
Víslr ræölr vlö dr. Björn Þorbjörnsson
læknl I New York
sem skar upp íranskelsara
ir Guömundur ingólfsson. planólelkarl
og djassllstamaöur l Helgarvlötall
Þlðð kýs sér forseta
úttekt á kosnlngabaráttunnl f
Bandarfklunum og bollaiegglngar
um úrslltln
Sælkerasíöa Slgmars I Parls og
Reyklavlk og Helgarpopp um
útiaga I kúrekalónllsl
■ ....... —————-----------------------ii—. .
fupprlflun irétia frá 1965, Sandkassi?
Fréttagelraun. Hæ. krakkar. Ert Pú l
hringnum?. krossgátan og neira.....
erkomln!
HugieiOlng um
forsetaembættið
1 sumar munu íslendingar velja
sér nýjan forseta. FramboB hafa
veriö nokkuð til umræöu manna á
meöal.svo og embættiö sjálft eins og
aö Ukum lætur. Grein þessi greinir
litíllega frá hugmynd, sem ég hef
stundum viörað i samtölum viö fólk,
þegar mál þessi hafa boriö á góma.
Er greinin skrifuö aö nokkru leyti
fyrir tilstilli blaöamanns hjá Visi,
sem taldi það ómaksins vert aö ég
kæmi vangaveltum minum á fram-
færi.
Ég brá ekki beinlinis skjótt viö,
þegar stungiö var upp á greinarkorni
viömig, endakomuþeir fram á sjón-
arsviðið hver af öðrum frambjóö-
endurnir, sem tilleiöanlegir voru til
aötaka viö embættinu i gamla, góöa
viöhafnarstllnum. Var svo aö sjá
sem fólk flest væri sátt við þaö lag á
hlutunum og væri þvi út I bláinn að
bryddaá nýjungum. Eða hvaö?
Skal ég ekki orðlengja frekar, enda
þykist ég vel geta látiö frumdrögin
fokka meö góðri samvizku: séu allir
sáttir við status quo, þá ná þessi
skrif min ekki lengra og ég þakka
Visi fyrir birtinguna. Falli hug-
myndir minar hins vegar ekki alls
kostar i grýttan jarðveg mun ég
ekki harma þaö að hafa kastað
nokkrum boöflennufræjum i ókunn-
an akurinn og vakiö máls á hliö
málsins, sem aörir, einn, tveir, tiu,
hundraö eöa þúsund talsins vildu
hugleiöa, ræöa, móta nánar og aðhyll
astsiöan. Enþaö hef ég mér til máls-
bóta i afskiftaseminni að tillaga
miner jákvæös eölisog yröi embætt-
iö að minum dómi inniialdsrikara,
en ekki dregur úr að tdmahljóö hálf-
kóngslegra leifa úr annarlegum
dýrðarsöng mundi deyja út um leiö.
ísland og umheimurinn.
Komum okkur aö efninu: Þá skoð-
un hef ég, aö íslendingar eigi hlut-
verki aö gegna i heiminum, þessi
stælti kettlingur i samfélagi þjóö-
anna þar, sem risaeölur meö baun i
heila staö viröast ráöa lögum og lof-
um. Ekki stór hlutverk, en gott, þvi
að sælla er að vera litill viti, týra
sem lýsir — heldur en hverfult end-
urskin rekalds i hafrótinu.
Islendingar eiga skyldum að
gegna. Viö eigum aö hafa vit á þvi,
sem við raunar höfum fullan hug á:
að sjá sjálfum okkur farboröa, en I
öðru lagi ber okkur aö vinna aö rétt-
lætis- og mannúðarmálum á erlend-
um vettfangi á hnitmiöaöri og sam-
hentari hátt en viö höfum gert.
Þaö er vissa min, að mark yröi á
okkur tekiö, ef haldiö yröi rétt á
spöðunum. En lsland er i góðu áliti
erlendis meöal þeirra, sem á annað
borö þekkja til landa. Og ekki sakar
aö fá góöan vitnisburö I samanburði
á löndum heimsins. Nefni ég til
dæmis viðamikinn samanburö, sem
geröur var fyrir nokkrum árum á
frelsi og jafnrétti i 58 löndum, og
reyndist Island þar fremst i flokki.
Rannsókn þessari lýsti ég i dagblaö-
inu Timanum 13. janúar sl. Prófskir-
teini á borö viö þaö ætti að vera okk-
ur hvatning aö halda I horfinu.
Margt fer úrskeiöis á hnettinum og
eruskiptar skoöanir jafnvel hér á ís-
landi um réttmæti tiltekinna blóö-
urgra byltinga og annarra átaka,
sem sagt er frá I fréttum dagsins.
Stundum er lika erfitt aö mynda sér
skoöun i skyndi. Þetta eru hinir þræl-
pólitisku atburöir I rimmu stórveld-
anna, sem Islendingar túlka að von-
um sjaldan á einn og sama veg.
. A hinn bóginn gætu íslendingar
talað einni röddu á mörgum, mikil-
vægum sviöum til gagns fyrir
marga. Viö gætum lagtþeim liö, sem
vinna aö mannréttindum, velferö
smælingja og auknum skilningi
þjóöa á milli. Viö gætum i sifellu
minnt menn á framtiöina, sem viö
berum ábyrgð á ogerum aömóta hér
og nú. Viö gætum sýnt fyrirhyggju
án væmni og helgislepju, gert at I
niöingum.
Mikil er rausn Islendinga, þegar
bjarga þarf flóttamönnum, sem orö-
iö hafa fyrir barðinu á stjórnmála-
legum jaröskjálftum. En ætla menn
aö búast viö slikum atburöum um
aldur og ævi eins og óviöráðanlegum
náttúröflum? Nei,segja sumir: lætin
eruaf mannavöldum og hversu mjög
sem telja má mannskepnuna dutt-
lungafulla og illskiljanlega eiga
blóðsúthellingar og ofstæki sinar or-
sakir og sina sögu, sem rannsaka
þarf nánar á visindalegan hátt.
Nú gera margir dómbærir fræði-
menn sér vonir um, aö með tiö og
tima megi komast fyrir rætur
slikra meinsemda I mannlegum
samskiptum löngu áöur en upp úr
syöi og eru slikar rannsóknir nefndar
friöarrannsóknir (peace research),
en mættu reyndar kallast ófriöar-
rannsóknir. Fræði þessi eru stunduð
allviöa erlendis viö sérstofnanir eöa
viö háskóla. Rannsóknarefnið er
m.ö.o. strið og friður. Timarit koma
út, sem lýsa vísindalegum athugun-
um á þessu sviði, og mætti um þetta
skrifa langt mál.
Forseti íslands.
Tillagamfnum embætti forseta Is-
lands yrði eitthvað á þessa leið og er
hún raunar að ég hygg ekki það rót-
tæk að til þyrfti stjórnarskrárbreyt-
ingu:
neðanmcds
Dr. Þór Jakobsson veöurfræöingur
reifa rhér hugmyndir sfnar aö tilhög-
un embættis forseta tslands og iegg-
ur þar m.a. til aö yröi vikur verndari
friöarrannsóknarstofnunnar sem
stundaöi rannsóknir á samfélagsleg-
um árekstrum, strföi og friöi. Auk
þess léti hann lönd og leiö hirösiöi og
opinberar heimsóknir.
Embættiö yröi eftir sem áöur
ópólitiskt. Forsetinn ætti eftir sem
áöur að þekkja sitt fólk, fyrst og
fremst,helzt vita af hverjum og ein-
um á landinu, um hug manna og aö-
stæöur.
íöörulagi sæihann skyldu sina og
tslendinga I þvi aö leggja liö þvi, sem
til friðar og réttiætis horfir I heimin-
um, og láta sig mannúðarmál skipta.
Mundihann aö visu gæta sinog taka
tillit til skoöanamismunar, sem
*kynni aö vera meöal íslendinga um
sum málog forðastnýjustufréttir, ef
svo mættisegja. Yfrið nóg væri samt
aö starfa.
Þvimiöur eru ekki tök á þvihér aö
fjalla nægilega vel um hin einstöku
mál, sem forsetinn veitti brautar-
gengi i krafti aöstööu sinnar né held-
uráhvernháttskyldiaöþeim standa
meö áhrifarikum og viröulegum
hætti. Yröi mérvitanlega ánægja aö
ræöa þau nánar viö annaö tækifæri.
— Þess má geta, aö hjálp þeirra
þjóðhöföingja, sem af áhuga og
þekkingu hafa helgað krafta sina
baráttu gegn hungri, fátækt eöa
eyöileggingu 1 náttúrunnar riki, hef-
ur alltaf þótt þung á metunum.
I þriðja lagi veitti forseti Islands
forstöðu, eða yrði a.m.k. virkur
verndari friöarrannsóknastofnunar
(á Alftanesi?) af þvi tagi, sem fyrr
var nefnd. hann mundi hleypa henni
af stokkunum með hluta launa sinna,
t.d. helmingi, og héldi hann áfram
þvi tillagi. Viö stofnunina yröu
stunduð hlutlæg visindi um alvarlega
samfélagslega árekstra, millirikja-
deilur, strið og frið. Aukin þekking
mannkyns mun minnka ofstækið og
allt, sem af þvi leiðir.
I fjórða lagi léti hann lönd og leið
kónga, hirðsiði og tildur, og enn-
fremur opinberar heimsóknir. Þess
munu dæmi, að þjóöhöföingjar spari
sérerfiðið og mun t.d. svissneski for-
setinn vera meöal þeirra, sem leiða
hjá sér opinberar heimsóknir. For-
setinn mundi afþakka figúruhátt,
sem enn eimir eftir, og „alþýðlega”
framkoman þyrfti svo sem ekki að
verahrósverðarien hjá öðrum þeim,
sem fólk flest kannast viö og virðir
fyrir vel unnin verk.
Ungt fólk skyldi þó sýna skilning á
þeirri hirðstemningu, sem enn loöir
við embættið. Það var mikil stund i
lifi þeirra, sem komnir voru til vits
og ára, og á Þingvöll rigningardag-
inn 17. júni 1944, þegar lýst var yfir
stofnun islenzka lýöveldisins. Alda-
gamalli baráttu þjóðarinnar var lok-
iöog Islendingum varmikiö I mun aö
sanna það fyrir Dönum og umheim-
inum, að þeir voru sjálfstæö þjóð.
Innlendur þjóðhöfðingi var eitt sönn-
unargagnið.
Sjálfur var ég á Þingvelli þennan
dag, sjö ára pjakkur og ekki kominn
til vits og ára. Er mér tvennt minnis-
stætt: númerið 1944 á bilnum næst á
undan i endalausri bilalestinni á leið
austur og þótti okkur systkinunum
það vera merkileg tilviljun, en eftir-
minnilegri var samt þögnin mikla,
sem slóá mannhafiö, og ég góndi of-
an af berginu út yfir vellina og sá
mann viö mann svo langt sem sá I
suddanum, og þögðu allir, lengi.
Seinna skildi ég betur þessa þögn,
sem ég tók þátt i.
Nú hafa Islendingar sannað sjálf-
stæöi sitt og væri þarfara aö hyggja
að ártalinu sem framundan er heldur
en úreltum höföingjajöfnuði viö
Dani.
Lokaorð.
Aö lokum nokkrar athugasemdir:
Ofanritaöar hugmyndir samræm-
ast ekki uppástungum um aö efla
vald forseta íslands i stjórnmálum
landsins. Slikar tillögur horfa ekki til
heilla, enda er of snemmt að gefa
upp á bátinn von um öflugra og hraö-
virkara Alþingi.
Mig langar aö minna lesendur á,
aö fullyröing um áhrifamátt litils
lands i stórum heimi er ekki stór-
mennskubrjálæði fyrir íslands hönd.
I sjónvarpsviötali um áramótin var
framtaki einstakrar þjóðar likt
viö einstakling, sem fær góðu til leið-
ar komió, þótt hann I fyrstu virðist
áhrifalaus. Það væri vissulega i
verkahring Islendinga aö beita sér af
bjartsýnifyrirmannúðarmálum. Ég
tek undir þetta. Viö fengjum ekki
bylt um miklu, en viö yröum réttu
megin.
Læt ég nú staöar numiö, en for-
vitnilegt væriaö heyrafrá þeim, sem
kynnu að vera mér sammála um
kjarna málsins.
Þegar von var á móöur Theresu til
Osló i' desember siðastliönum til aö
taka viö friöarverðlaunum Nóbels,
varbúið aö bjóöa til konungs fagnaö-
ar og skyldi veita vel f mat og drykk.
En þá afþakkaöi sú gamla veizluna,
sem frægt er orðið, og baö um te og
kex. Mér er ekki grunlaust um, að
hún hafi i aöra röndina haft lúmskt
gaman af að sjá fyrir sér undrunar-
svipinn á Ola Nordmann viö þesssa
óvæntubeiöni, og skellt sér á lær. En
húnvildifyrstogfremstfá peninginn
i annaö þarfara.
Núerminniágætuþjóöboðiö á nýi
alldýran fagnaö. Ættum viö ekki aö
afþakka veizluna, biöja um te og
kex, og gera gagn i staöinn?
17
Raoul Wallenberg bjargaöi lifum tiu þúsund gyöinga.
Það var 14. júni 1946. Sviðið var
móttökuherbergi fyrir erlenda
diplómata i Kreml.
„Þegar við komum inn, reis
Stalin upp úr stólnum fyrir enda
hins stóra fundarborðs. Viö hliö
honum haföi setið Losovski, að-
stoðarutanrikisráðherra.
Stalin var i marskálksbúningn-
um, orðum skreyttur. Hann gekk
nokkur skref til móts viö mig,
rétti mér hendina og sagi lág-
mæltur en skýrmæltur: Stalin”.
Þannig lýsir sendifulltrúi
sænsku stjórnarinnar, Staffan
Söderblom, erindi sinu til Moskvu
i leyniskýrslu tii sænska ráðu-
neytisins. Þar gerir hann grein
fyrir fundi sinum með Stalin, þar
sem sovéskri einræðisherrann
fékk i fyrsta sinn að heyra opin-
berlega af hálfu Svia um hinn
horfna sænska diplómat, Raoul
Wallenberg.
Hirðuleysi, sem jaðrar við
kaldranalega hentistefnu ein-
kenndi afstöðu sænska utanrikis-
ráöuneytisins til Wallenberg-
málsins fyrstu árin eftir strið.
Sænska utanrikisráðuneytið lagði
um siðustu mánaðamót fram sjö
bindi skjala með lesmáli upp á
1900 blaðsiður um Wallenberg-
málið. Þar I eru leyniskjöl sem
ekki hafa komið áður fyrir al-
menningssjónir. Þykja þessi skjöl
staöfesta grun, sem ættingjar
Wallenberg hafa lengi borið i
brjósti sér, um að Raoul Wallen-
berg hafi veriö fórnað á altari
bættra samskipta Sviþjóðar og
Sovétrikjanna.
Fórnardýr r æningj a...
I skýrslu Söderbloms, sem vitn-
að var i hér i upphafi, kemur
fram, að hann — eftir að hafa bor-
ið Stalin kveðjur Sviakonungs og
Albins Hanssons forsætisráð-
herra — viku siðar á fundi þeirra
aö hinu eiginlega erindi sinu, og
þó ekki fyrr en Stalín hefur orðið
fyrri til að færa málið i tal.
Stalin endurtekur nafnið: „Hét
hann Wallenberg, segið þér?”
Söderblom: „Já, Wallenberg”.
Stalin skrifaði það niður sér til
minnis.
Söderblom upplýsir, að Raoul
Wallenberg hafi horfið i Búdapest
skömmu eftir að Rauði herinn
hernam borgina, og hafi siöast
sést í bifreiö i fylgd rússneskra
hermanna á leið til Debreczen,
sem var höfuðborg Ungverja-
lands þá um hriö.
Stalin gripur fram I: „Þér vitiö
vel, aö við gáfum fyrirmæli um
sérstaka vernd til handa Svlun-
um?”
Söderblom: „Já, og ég er sjálf-
ur sannfærður um, að Wallenberg
hefur orðið fyrir slysi eöa barðinu
á ræningjum...”
Kreml vildi semja
A þeirri stundu, sem Söderblom
átti sitt þægilega samtal við Jósef
Stalín, sat Raoul Wallenberg
fangi I hinu illræmda Lubianka-
fangelsi I Moskvu, þar sem yfir-
heyrendur hans I NKVD (þáver-
andi öryggislögreglu) gátu með
nokkrum sanni sagt honum, að
sænsk yfirvöld hefðu ekki miklar
áhyggjur af hvarfi hans og heföu
enga tilburöi til þess að reyna að
bjarga honum.
Það kemur fram i þessum
leyniskjölum, sem upphaflega
átti ekki aö gera opinber fyrr en á
árinu 1995, að Rússarnir hafi ver-
iö reiöubúnir á árunum 1946 og 47
aö semja um lausn til handa
Wallenberg. Þeirrar skoöunar
var til dæmis sendiráðsritarinn
sænski I Moskvu, Ulf Barck-
Holst. Þaö virðist þó ekki hafa
hlotið hljómgrunn 1 Stokkhólmi.
Barck-Holst, sem lést 1962, skrif-
ar æ ofan I æ, að ekki megi láta
neitt spor i Wallenbergmálinu ó-
rannsakað. Þrátt fyrir það létu
bæði sænska stjórnin og utan-
rikisráðuneytið undir höfuð leggj-
ast að stiga nokkuð skref I átt til
þess að frelsa Wallenberg á
fyrstu árunum eftir strið.
Skjölin, sem sænska utanrikisráðu
neytið hefur nú opinberaö, eru f
sjö bindum, alls um 1.900 síður.
I þessum nýbirtu skjölum, sem
talin eru vera 10-15% af skjaia-
safninu um Wallenbergmálið,
kemur ekkert fram, um hver
muni hafa orðið öriög Wallen-
bergs I fangaveru hans. Skjölin
sýna, að I Stokkhólmi 1945-46 hafi
menn haft helstar áhyggjur af
þvl, hvernig orða ætti fyrirspurn-
irnar til Rússa um Wallenberg. I
þeim er ekki einu orði vikið að
þvi, sem menn siðar fengu að
vita, að Raoul Wallenberg var á
þessum árum yfirheyrður i Lubi-
anka- og Butyrskaja-fangelsun-
um I Moskvu, og var þar á ofan
núið þvi um nasir, að Sviþjóð
hefði ekki minnsta áhuga á hon-
um. Þar eru heldur ekki að finna
upplýsingar um, að sendiherra
Sovétrikjanna I Stokkhólmi,
madama Kollontay, hafi þegar á
árinu 1945 sagt, að Wallenberg
væri undir „rússneskri vernd”.
Þau orð lét hún falla i samtali við
þáverandi utanrikisráðherra,
Gunther, og bætti þvi við, að
Wallenberg liði vel. Hið sama
hafði hún reyndar sagt móður
Wallenbergs nokkrum mánúðum
fyrr.
I skjölunum kemur ekki fram,
hvort sænska rikið nokkurn tima
vísaði I erindum sinum til Moskvu
til ummæla Kollontays.
Raunar er helst af þessum
skjölum að sjá, að einn einasti
maður I sænsku utanrikisþjónust-
unni, Ulf Barck-Holst, sendiráðs-
ritari, hafi eitthvað lagt að sér
fyrir þennan landa sinn. I desem-
ber 1946 spurði Barck-Holst sov-
éskan embættismann að þvi,
hvort unnt væri að taka til um-
ræðu skipti á Wallenberg. I
skýrslu til Stokkhólms um þetta
samtal leggur Barck-Holst til, að
sænska stjórnin leiti eftir opin-
beru sovésku svari við þessari
málaleitan. En ekkert skeði
heldur þá.
Það var fyrst 1957, að sovésk
yfirvöld loks viðurkenna, að
Raoul Wallenberg hafi verið I
haldi. En þvi er bætt við, að hann
hafi dáið 17. júli 1947 af hjarta-
slagi i fangelsinu.
Til frekari áréttingar um
barnaskap sænskra yfirvalda,
auðtrú og hirðuleysi varðandi
Wallenbergmálið, rifjar sænska
Wallenberg-stofnunin upp fund,
sem Osten Undén, þáverandi
utanrikisráðherra Svia. Þegar
bornar voru undir Undén hug-
myndir um, að Wallenberg kynni
að vera fangi hjá Rússum, svar-
aði utanrikisráðherrann: „Já, en
haldið þér, að Vishynski ljúgi?”
„Já, það höldum við”, svaraði
hálfbróðir Raouls, Guy von
Dardel. — Við það færðist roði i
kinnar Undéns, sem hrópaði upp,
auðsýnilega æstur: „Þetta er
óheyrt, þetta er óheyrilegt! ” — og
yfirgaf þegar fundinn.
Móðir Wallenbergs
beisk
1 þessum skjölum er vikið að
forsögu og starfi Wallenbergs i
Búdapest. Gyðingaofsóknunum
og hjálparaðgerðum Svianna.
Engin tæmándi skýring er þó gef-
in á diplómatiskri stöðu Wallen-
bergs.
Ýmislegt bendir til þess, að ill-
ur bifur Rússa Wallenberg hafi
átt rætur sinar að rekja til grun-
semda um að hann hafi njósnað
fyrir Bandaríkjamenn.
I einu skjalinu, sem dagsett er
4. mars 1947, lýsir fulltrúi i utan-
rikisráðuneytinu i Stokkhólmi
viðtali sem hann átti með móður
Raoul Wallenbergs, frú von
Dardel. Þar er meðal annars
komist svo að orði:
„I meira en klukkustundar
langri heimsókn kvartaði frú von
Dardel beiskiega undan þeim
kaldrana og áhugaleysi sem ein-
kenndi viðbrögð utanríkisráðu-
neytisins varðandi eftirgrennsl-
anir að syni hennar. Sérlega var
hún uppvæg vegna þess, að utan-
rikisráðuneytið gekk allan tim-
ann út frá þvi, að Raoul Wallen-
berg væri dáinn”. Báðir sendi-
fulltrúarnir, Assarsson og Staffan
Söderblom, höfðu skýrt tekið það
fram viðhana, aðhún ætti ekki að
reikna með þvi, að sonurinn væri
á lifi”.
Þessi fundur fulltrúans og frú
von Dardal átti sér stað fjórum
mánuðum áður en Wallenberg
átti að hafa andast i Lubianka-
fangelsinu i Moskvu samkvæmt
upplýsingum Sovétmanna.
Friðarverðlaun
Meðal þeirra sem dregist hafa
inn I Wallenbergmálið i áranna
rás, eru einnig danskir SS-menn,
sem sloppið hafa úr sovéskum
striðsfangabúðum. En enginn
hefur getað veitt óyggjandi upp-
lýsingar um Wallenberg. I
desember 1947 reyndi Wallen-
berg-hreyfingin I Sviþjóð aö hafa
áhrif á nóbelsnefnd norska Stór-
þingsins til þess að hún veitti
Raoul Walienberg friðarverö-
launin árið 1948. I þvi sambandi
var vitnað i ummæli Alberts Ein-
steins: „Mér findist eðlilegt, aö
Raoul Wallenberg fengi friðar-
verðlaunin, og yður er velkomið
að hafa það eftir mér”.
En Wallenberg fékk ekki friö-
arverðlaunin. Þau féllu i hlut
kvekarahreyfingunni i Stóra-
Bretlandi og Bandarikjunum.
1949 hlaut þau Englendingurinn,
John Boyd Orr, og siðar Titó mar-
skálkur.
Þrátt fyrir að stöðugt hækkaöi
skjalastaflinn um Wallenberg I
sænska utanrikisráðuneytinu,
var hann meira eða minna
gleymdur.
Þýtt og endursagt úr
Berlinske tidende.
Mest selda
litsjónvarpstækið
í Finnlandi,
nú fáanlegt
á íslandi.
Vilberg& Þorsteínn
Laugavegi 80 símar 10259 -12622