Morgunblaðið - 09.12.2001, Qupperneq 16

Lady Tweedsmuir var aðalsamn-
ingamaður Breta í landhelgismálinu.
Viðræður hennar og Einars Ágústs-
sonar utanríkisráðherra skiluðu ekki
árangri.
Lúðvík Jósepsson (l.t.v.) og Magnús Kjartansson, ráðherrar Alþýðubandalags-
ins, börðust fyrir brottför varnarliðsins. Magnús Torfi Ólafsson mennta-
málaráðherra studdi einnig brottför varnarliðsins.
Á fundi sem Ólafur Jóhannesson forsætisráðherra átti með Edward Heath, forsætisráðherra Bretlands, í London haustið 1973 náðist bráðabirgðasamkomulag í
landhelgismálinu. Með Ólafi á myndinni eru Hannes Jónsson blaðafulltrúi, Hans G. Andersen sendiherra og Níels P. Sigurðsson sendiherra.Í NÝRRI bók Vals Ingimund-arsonar lektors í sagnfræði viðHáskóla Íslands „Uppgjör viðumheiminn. Samskiptin viðBandaríkin og NATO, 1960–
1974“ er að finna nýjar upplýsingar
um utanríkisstefnu Íslands. Í bókinni
er lýst samskiptum vinstristjórnar
Ólafs Jóhannessonar við Bandaríkja-
stjórn og hvernig deilur um útfærslu
landhelginnar blönduðust inn í áform
um endurskoðun/uppsögn varnar-
samningsins. Valur segir að eftir að
Bretar sendu herskip inn í landhelg-
ina í maí 1973 hafi í raun hvað sem er
getað gerst: Þá sköruðust í fyrsta
sinn þrjú mál: landhelgismálið,
NATO-aðildin og varnarsamningur-
inn við Bandaríkin. Vinstri stjórnin
hafði það á stefnuskrá sinni að end-
urskoða varnarsamninginn eða segja
honum upp í þeim tilgangi að varn-
arliðið hyrfi héðan. Í þeirri ólgu sem
myndaðist hefði mikil andúð beinst
að NATO. Ólafur Jóhannesson, for-
sætisráðherra, hefði sett beint sam-
band milli hermálsins og landhelgis-
málsins til að þrýsta á um lausn
fiskveiðideilunnar við Breta.
Í bók Vals koma fram nýjar upp-
lýsingar um aðstöðu á Keflavíkur-
flugvelli til að geyma kjarnorkuvopn.
Valur var spurður hvaða stefnu
Bandaríkjamenn hefðu fylgt í kjarn-
orkuvopnamálum á Íslandi.
„Stefna bandarískra stjórnvalda
var sú að koma fyrir kjarnorkuvopn-
um á Íslandi á stríðstímum. Banda-
ríkjamenn gerðu sér hins vegar
grein fyrir að allt sem varðaði kjarn-
orkuvopn var mjög viðkvæmt póli-
tískt mál á Íslandi. Stefna Íslands í
kjarnorkumálum var frekar óljós á
sjötta áratugnum, en almennt má
segja að fylgt hafi verið þeirri stefnu
að hér yrðu engin vopn staðsett
nema þau sem íslensk stjórnvöld
samþykktu. Í sjálfu sér útilokaði
þessi almenna stefna ekki að hér
væru staðsett kjarnorkuvopn. En
ráðamenn lögðu áherslu á að þeir
væru því mótfallnir.
Engin staðfesting á því að hér hafi
verið kjarnorkuvopn
Deilur um kjarnorkumál komu
reglulega upp á Íslandi á kaldastríðs-
tímanum. Utanríkisráðherrar eins
og Bjarni Benediktsson, Guðmundur
Í. Guðmundsson, Emil Jónsson,
Ólafur Jóhannesson og Geir Hall-
grímsson lýstu því allir yfir að aldrei
hefði verið farið fram á að hér yrði
komið fyrir kjarnorkuvopnum.
Bandaríkjamenn staðfestu það við þá
í einkasamtölum og bréfum. Ég hef
ekki fundið vísbendingar um, að hér
hafi verið geymd kjarnorkuvopn.“
Í bókinni segir þú frá því að á ár-
unum 1958–1959 hafi verið reist á
Keflavíkurflugvelli hleðslustöð fyrir
djúpsjávarsprengjur.
„Já, Bandaríkjamenn reistu á
Keflavíkurflugvelli slíka stöð, sem á
ensku nefndist Advanced Underseas
Weapons Shop, AUW Shop. Skammt
þar frá var komið upp sérhönnuðum
sprengiefnageymslum. Hugmyndir
innan Bandaríkjahers um að þörf
væri á slíkri aðstöðu fyrir kjarnorku-
vopn og komu fram um miðjan sjötta
áratuginn. Tilgangurinn var sá að
styðja við bakið á 2. flota Bandaríkja-
manna á stríðstímum. AUW-stöðin
var reist í lok 6. áratugarins og kost-
aði þá 768 þúsund dollara, sem senni-
lega eru um 235 milljónir króna á nú-
virði. Sprengiefnageymslurnar
kostuðu 444 þúsund dollara. Það hef-
ur áður komið fram, að Bandaríkja-
menn ætluðu að koma kjarnorku-
vopnum hér fyrir á stríðstímum. Það,
sem er hins vegar nýtt í þessu máli,
er að sérhönnuð hleðslustöð hafi ver-
ið reist fyrir kjarnorkudjúpsjávar-
sprengjur auk sprengiefnageymslna.
Hér var því allt til reiðu, ef til átaka
kæmi. En þessa aðstöðu mátti einnig
nota fyrir hefðbundnar sprengjur.
Það gerði Bandaríkjamönnum vita-
skuld mun auðveldara að nota her-
stöðina á stríðstímum. Spyrja má af
hverju Bandaríkjamenn vildu styðj-
ast við kjarnorkudjúpsjávarsprengj-
ur sem ætlað var að springa á miklu
dýpi, enda höfðu þeir margs konar
aðrar gerðir af vopnum. Ástæðan var
sú, að sovéskir kafbátar voru svo
hraðskreiðir að þeir gátu ekki grand-
að þeim nema með slíkum vopnum.
Bandaríkjamenn tóku slík taktísk
kjarnorkuvopn úr notkun eftir að
kalda stríðinu lauk. En AUW-stöðin
vekur upp þá spurningu hvort ráða-
menn hafi gert sér grein fyrir til-
gangi framkvæmdarinnar á árunum
1958-1959. Auk þess mátti spyrja
hvernig hugsanlegri beitingu kjarn-
orkuvopna yrði háttað héðan. Yrðu
íslensk stjórnvöld að gefa leyfi fyrir
notkun slíkra vopna frá íslenskri
grundu? Það verður að hafa í huga að
þetta vandamál var ekki bundið við
Ísland. Aðrar þjóðir eins og Bretar,
Frakkar og Kanadamenn reyndu að
semja beint við Bandaríkjamenn um
hvaða ferli yrði sett í gang í sam-
bandi við ákvarðanatöku ef til stríðs
kæmi. Það giltu mismunandi reglur
milli ríkja um þessi mál. Forsætis-
ráðherra Bretlands og Bandaríkja-
forseti áttu t.d. sameiginlega að taka
ákvörðun um beitingu kjarnorku-
vopna frá bresku landsvæði. Banda-
ríkjaforseti var einnig skuldbundinn
til að hafa samráð við forseta Frakk-
lands, ef franskt landsvæði yrði not-
að. Þó var gert ráð fyrir þeim mögu-
leika að samráði yrði ekki komið við,
ef kjarnorkuvopnaárás væri yfirvof-
andi. Í Danmörku gilti sú regla að
Bandaríkjaforseti mátti nota kjarn-
orkuvopn í samræmi við hernaðar-
áætlanir NATO. Í Kanada mátti ekki
beita kjarnorkuvopnum án samráðs
við þarlend stjórnvöld.
Um Taívan, Noreg og Ísland átti
eftirfarandi við samkvæmt skjali,
sem ég hef undir höndum frá árinu
1961: „Engar sérstakar kröfur gilda
um notkun kjarnorkuvopna frá her-
stöðvum í þessum löndum, en sam-
þykki frá stjórnvöldum er nauðsyn-
legt áður en nota má stöðvarnar.“
Þetta er nokkuð loðið orðalag. Á
sjötta áratugnum vildu Bandaríkja-
menn hafa hér frjálsari hendur gagn-
vart íslenskum stjórnvöldum um
samráðsferlið. Oft var vísað til varn-
arsamningsins frá árinu 1951 um að
Íslendingar yrðu að leggja blessun
sína yfir allar hernaðarframkvæmd-
ir. Ég hef ekki séð neina formlega
samninga milli Íslands og Bandaríkj-
anna varðandi kjarnorkuvopn. Ís-
lenskir ráðamenn lögðu alltaf þann
skilning í málið, að þeir hefðu loka-
orðið varðandi beitingu kjarnorku-
vopna. Bandarísk stjórnvöld reyndu
hins vegar að túlka umboð sitt vítt og
njörva ekkert niður. Þegar þeir
komu sér upp AUW-stöðinni vildu
þeir ekki gefa íslenskum stjórnvöld-
um tryggingu fyrir að fullt samráð
yrði haft við þau ef flutt yrðu hingað
kjarnorkuvopn á stríðstímum. Og
svo má spyrja hvort Íslendingar
hefðu getað beitt neitunarvaldi ef til
stríðs hefði komið. Umræðan á kald-
astríðstímanum var því að nokkru
leyti á villigötum. Auðvitað hefðu
stærri hagsmunir, samstaða NATO-
ríkjanna og sú staðreynd, að Banda-
ríkjamenn höfðu víðtækar hernaðar-
skuldbindingar í Vestur-Evrópu,
vegið þyngra, ef til stríðs hefði kom-
ið. En taka verður tillit til þess, að
þetta mál var mjög viðkvæmt í ís-
lenskri pólitík og snerti vitaskuld
fullveldið. Svipuð umræða kom upp í
öðrum ríkjum, eins og t.d. Kanada.“
Íslensk stjórnvöld vildu ekki svarta
hermenn
Í bókinni er fjallað um þá stefnu ís-
lenskra stjórnvalda að við varnarliðið
á Keflavíkurflugvelli mættu ekki
starfa svartir hermenn. Það hefur
áður komið fram að Hermann Jón-
asson forsætisráðherra setti fram
slíka ósk árið 1941 þegar hervernd-
arsamningur var gerður við Banda-
ríkin, en í bók þinni kemur fram að
aðrir stjórnmálamenn virðast hafa
verið sömu skoðunar og fylgt henni
eftir allt fram á sjöunda áratuginn.
„Þegar varnarsamningurinn var
gerður í stjórnartíð Sjálfstæðis-
flokks og Framsóknarflokks var
þeim tilmælum komið munnlega til
bandarískra stjórnvalda að hingað
yrðu ekki sendir hermenn svartir á
hörund. Á dögum vinstri stjórnar-
innar 1956-1958 fóru Bandaríkja-
menn fram á það að hingað yrðu
sendir nokkrir svartir hermenn, ekki
síst vegna þess að þeir óttuðust að
stefna íslenskra stjórnvalda kynni að
Valur Ingimundarson um áform vinstri stjórnar Ólafs Jóhannessonar í varnarmálum
Allt gat gerst eftir að Bretar
sendu herskip inn í landhelgina
Valur Ingimundarson sagn-
fræðingur varpar í bók um
utanríkisstefnu Íslands á
tímum viðreisnarstjórn-
arinnar (1959–1971) og
vinstri stjórnarinnar (1971–
1974) nýju ljósi á það sem
gerðist í samskiptum ís-
lenskra og bandarískra
stjórnvalda. Hann telur að
árið 1973 hefðu mál getað
þróast með þeim hætti að
varnarsamningnum hefði
verið sagt upp vegna deil-
unnar um landhelgismálið
og vegna átaka sem voru
innan Framsóknarflokksins.
16 SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ