Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. SEPTEMBER 2001
„Öll sköpun heimtar næði, þögn, einbeitingu.
Þessi hráefni sem eru orðin svo fáséð í samtím-
anum. Þetta sem maðurinn hefur verið að flýja
undan í afþreyingunni – kannski á hann eftir að
kaupa það dýru verði í framtíðinni. Við sjáum
okkur í anda setja geisladisk á fóninn og frá
honum streymi þykk, hlý og allt um lykjandi
þögn.“
Pétur Gunnarsson rithöfundur
í Aldarför (1999. útg. Bjartur).
I Umgjörðin: Björk og svanurinn
Framhlið disksins sýnir mynd af Björk sam-
ofinni teikningu af svani, og nafnið Vespertine.
Upp í hugann kemur heiti á gamalli goðsögn:
Leda og svanurinn. Hvernig var hún aftur?
Vespertine? Framandi orð en samt er einsog ég
kannist við það. Ensk-íslenskar orðabækur
skýra orðið vespertine sem forskeytið kvöld-,
eins og kvöldblóm. „Vespertine flower“ er blóm
sem opnast á kvöldin. Sjálf nefnir Björk orðið
„vesper“ sem grunn að heiti plötunnar – kvöld-
bænir. Þetta gefur strax ákveðnar vísbending-
ar um innihaldið, líkt og þar muni fegurð opnast
í kyrrð og ró, þegar læti og órói dagsins eru að
baki. Einnig hefur Björk sagt að þetta sé tónlist
sem fari saman með vetrarþungum dægrum,
þegar snjóar og gott sé að sitja inni dögum sam-
an með heitt kakó í könnu.
Svo er það svanurinn og Björk, en leiðir
þeirra lágu fyrst saman, svo eftir væri tekið, á
Óskarsverðlaunahátíðinni 2001. Svanur er
margslungið tákn. Hann merkir stundum dauð-
ann (svanasöngur), langur hálsinn getur verið
fallískt (kyn)tákn, svo eru til ótal ævintýri og
goðsagnir þar sem svanurinn er í stóru hlut-
verki. Í hindúisma er svanur farkostur tónlist-
argyðjunnar Sarawati. Ljóti andarunginn var
svanur og drengir eru stundum svanir í æv-
intýrum, eins og í Villtum svönum eftir H.C.
Andersen, og líka stúlkur eins og í Svanameyj-
unni.
Ég rifjaði upp forngrísku goðsögnina um
Ledu og svaninn sem kom upp í hugann þegar
ég sá myndina á framhlið disksins. Björk og
svanurinn eru að mínu mati sterk tilvísun í
þessa sígildu sögn um Ledu og svaninn. Lista-
menn eins og Leonardo Da Vinci, Michelang-
elo, Correggio, Ammanati og Gerigault túlkuðu
söguna á sínum öldum og W.B. Yeats orti ljóðið
„Leda and the Swan“. Sagan er um ungu kon-
una Ledu sem guðinn Seifur flekaði. Hann kom
til hennar í svansham og leitaði á hana varn-
arlausa, hann kom í skjóli myrkurs (sem kvöld-
dýr), því enginn mátti sjá hann. Leda verpti síð-
ar tveimur eggjum, úr öðru braust Helena frá
Tróju, sem sögð var fegurst allra kvenna, og
systir hennar Clytemnestra, og úr hinu klakst
Castor og Pollux. Hægt er að líta á myndina á
hulstri disksins sem tilbrigði við tilraunir mál-
aranna til að tjá þessa sögu. Ég birti hér eina
mynd eftir J.M. Jomain því til stuðnings.
Hver er þá hin undirliggjandi túlkun Bjarkar
á þessari goðsögn (hugsanlega um guðdómlega
neistann sem þarf til sköpunar)? Þegar Björk
kom fram á Óskarsverðlaunahátíðinni íklædd
svaninum „verpti“ hún þar eggi líkt og Leda
gerði í goðsögunni. Björk og svanurinn vöktu
heimsathygli saman fyrir tiltækið (sjá: http://
tinyspark.sugarcube.net/awards/). Núna birt-
ast þau aftur, bæði á hulstrinu og kynningar-
myndum, og Björk hefur verpt egginu: Vesp-
ertine. Á blaðamannafundi 22. ágúst í París
sagðist Björk hugsa um ímyndaða dóttur sína
þegar hún léki tónlist sína. Umslag disksins er
svart/hvítt. Hvíti liturinn liggur undir og fín-
gerðir stafirnir eru kannski eins og svört brot í
skurninni. Tónlistin sem hvílir undir er því hið
lifandi afkæmi sem er að brjóta sér leið út í lífið.
Á svipaðan hátt „brotnar skurn“ þegar farið er
inn á heimasíðu Bjarkar (www.bjork.com) og
hvítur flöturinn brotnar í listrænar dökkar rák-
ir þegar bendillinn er dreginn yfir.
II Textarnir: Samband viðguðlega veru
Undir „skurn“ albúmsins, þ.e. framhliðar-
myndinni eru textarnir. Þeir standa með 11 af
12 lögum, eitt lag er flutt án söngs. Fyrstu tveir
textarnir virðast vera um samband venjulegrar
konu við guðdómlega veru. Textinn í Hidden
Place er um ást af himnum ofan (Your love was
sent to me) og parið fer á felustað. Af hverju
þolir þessi ást ekki dagsljósið? Elskhuginn er
fegurstur og guðdómlegur (divine) og hann er í
leynum (hides himself). Hann hefur hamskipti
(invents a charm) sem gerir hann „ósýnilegan“,
hann felur sig í hárum og hún spyr sig hvort
hún geti einnig falið sig í hári hans.
Textinn í lagi tvö, Cocoon (verndarhjúpur),
tjáir himneska sælu. Hann er um einskonar
andlega reynslu; þar kemur fyrir himnasæla
(blisses), feiknafegurð (beauty this immense),
helg leiðsla (saintly trance), kraftaverka and-
ardráttur (miraculous breath). Drengurinn sem
vekur þetta allt er haldinn töfrandi tilfinninga-
næmi. Hann leitar til stúlkunnar og leggur blíð-
lega (svans)höfuð sitt í barm hennar. Þau hvíla
saman í einskonar fullnægingu, milli svefns og
vöku. Þegar hún vaknar í annað sinn í örmum
hans er hann enn inni í henni. Ef til vill er þetta
ástarfundur Seifs og Ledu sem hér er lýst,
Þráðurinn um Ledu og svaninn er rakinn
áfram í þriðja laginu It’s Not Up To You. Veran
í texanum vaknar og finnst dagurinn vera brot-
inn. Það minnir á brotna (eggja)skurn. Hún
hallar höfði til að sjá út. Síðar í textanum er
öðru fólki, sem finnst dagurinn vera brotinn,
gefið það ráð að hvíla sig í sprungunni (lean into
the crack). Í fjórða textanum eða Undo er
minnst á hljóðláta fullnægju/sæluvímu, jafnvel
himneska (Quietly ecstatic).
Í fimmta textanum, Pagan Poetry, gerir
stúlkan greinarmun á guðdómlegum og líkam-
legum hneigðum. Hún kveður elskhugann með
undarlegu handabandi, og þótt hann hafi vissu-
lega blekkt hana (crooked five fingers) í ástum,
hefur hann einnig gefið henni eitthvað sem á
eftir að koma í ljós (Yet to be matched). Hún
játar þrá sína og biður um að vakna af dval-
anum, sem hún gerir í sjötta laginu, Frosta, lagi
án texta, framið á spiladós.
IIIMillispil: Feluveran og dagsljósið
Hún ákallar Áróru, eða dagsljósið, hina
grísku gyðju dögunarinnar, í sjöunda textanum
Aurora, sem kemur yfir jökulinn, fjöllin og býr
til ljósaskiptin. Elskhuginn í verkinu þolir ekki
dagsljósið. Hann kom að kvöldlagi, og leiddi
stúlkuna sína á felustað, íklæddur ham og villti
á sér heimildir. (Óskráð (leyni)orð á textablaði
„al-semal-dai“ hljómar, má túlka sem vængur/
innsigli/dagur.) Hún biður nú Áróru ásjár, um
dagsljósið, um að lýsa upp himininn og flytja sig
handan sársaukans. Hún vill bráðna í ljósinu.
Hún (Aurora?) snertir hana í næsta texta/
kafla An Echo. A stain og hún vaknar í van-
sæmd (a stain) sinni eftir nóttina með elskhug-
anum. Ekkó er nefnd en hún er/var grísk gyða
sem tærðist upp af ást sinni til Narkissosar uns
rödd hennar var ein eftir sem endurhljómur.
Ástin bergmálar í vansemdinni. Textinn endar
með orðinu „complete“ eða fullkomnað: dagur
er risinn.
Í Harm of Will er langleggjuð kona lögð nak-
in efst í (fjölskyldu)tréð (tré eru táknmál fyrir
heiminn í goðafræði; askur yggdrasils), og þar
hniprar hún sig saman. Minnst er á samfarirnar
við ástmanninn sem enn hefur ekki dregið dul-
una frá andliti sínu: „He makes his face known
to none, for if he is seen then all will.“ Ef hann
sést afhjúpar hann bæði sjálfan sig og hana.
Sögulokin í lokatexta plötunnar, Unison, eru
almenn en í samræmi við söguna. Þau eru um
(sam)einingu. Stúlkan hefur ræktað eigin af-
brigði af heimstrénu og hún bjóst ekki við að
geta sameinast öðrum. En hún vill ekki slást við
aðra, heldur faðma. Hún vill ekki lengur vera án
hans og býður sáttargjörð (Let’s unite tonight),
verðum eitt í kvöld: Vespertine.
Texti níu, Sun In My Mouth, fjallar um sköp-
un þar sem sólinni er skotið á loft og tekist er á
við myrkrið. Tíundi textinn, Heirloom, er svo
um endurtekinn draum um glóandi olíu og ljós
röddinni til endurnýjunar. Í báðum þessum
textum er jarðsambandið laust í reipunum, eins
og í öðrum textum verksins.
IV Smáskífur: Verkið er lengra en diskurinn
Áhugavert er í þessu samhengi við heildar-
stemmningu verksins og umgjörð, að lesa (á
vefslóðinni http://bjork.com/specials/vespert-
ine/) texta við lög eins og Generous Palmstroke,
sem komust ekki á plötuna. Einnig er áhuga-
vert að hugsa til þess að Björk og svanurinn
muni birtast í myndbandi við lagið Cocoon, og
loks að í tónleikaferð hennar er fiðrið notað,
sem svífur niður úr loftinu yfir sviðið. Öll
ímyndarvinna Vespertine er ávallt merkt svan-
inum, egginu, og unganum.
Verkið Vespertine er lengra en diskurinn, því
Björk hefur gefið út fjögur lög til viðbótar á
smáskífum, með sama fólki og vinnur með
henni á þeirri stóru: Zeenu Parkins á hörpunni
og lögin eru útsett af höfundi og Marius de
Vries og blönduð af Mark <Spike> Stent.
Textinn í Generous Palmstroke eða Gjöful lóf-
stroka vísar eins og flestir textarnir á plötunni
til einhverrar guðdómlegrar veru. Hann hefst á
dularfullum orðum sem geta merkt m.a. væng
(al) og stél (tai). „a l s e m a l a l l f o r t h e s a y“
stendur skráð í textanum á vefsíðunni: http://
bjork.com/specials/vespertine/. Þetta getur
þýtt þegar orðinu eru skipt niður í „Al-semal-
all-forthe-say“ vængur/innsigli/algjör/styrkur/
bæn. Þetta er tilgáta en megintextinn er um
konu sem er sterk í höndum elskhugans og hef-
ur komist handan við sjálfan sig, þrátt fyrir að
vera mannleg. Hún finnur hann „vætla“ (trick-
eling) um sig og hún gefst honum sjálfviljug á
vald. Undir sterkum hörpuhljómum fær konan
göfugt faðmlag, það mesta af öllum faðmlögum,
og um leið og hún syngur umfaðmaðu (em-
brace) mig biður hún um að launungunni (undo
this privacy) verði svipt af. Tónarnir eru líkt og
tjáning á yfirnáttúrulegri reynslu. (Hlustandi
getur séð fyrir sér Björk/Ledu og svaninn sam-
einast og fljúga á brott inn í himininn, líkt og í
Undo).
VRöddin: Vespertine er eitt verk
Tónlistin styður þema plötunnar, um ein-
hverskonar samband mannsins við guðdóminn,
og um kvöldkyrrðina.. Hún er mjúk og loft-
kennd og fögur en einnig má greina sársauka.
Röddin er svo sannarlega í aðalhlutverki og
sameinast oft sjálfri sér í margradda kór. Rödd-
in sem hljóðfæri er í aðalhlutverki í lögunum, og
í ljósi fyrri verka hennar víkja nú önnur fyrir
henni.
Farið er m.ö.o. sparlega með hljóðfæri á
Vespertine. Harpan er í öndvegi, spiladósin, og
austræn strengjahljóðfæri, auk ýmissa há-
tæknihljóðgjafa. Tónlistin er ekki áþreifanleg,
hún líður hjá eins og þoka, og þögnin er grein-
anleg. Pétur Gunnarsson rithöfundur sagði í
texta sínum: „Við sjáum okkur í anda setja
geisladisk á fóninn og frá honum streymi þykk,
hlý og allt um lykjandi þögn.“ Á Vespertine má
finna þesskonar þögn, mótbáru við áreitið. Og
þó rödd keyri upp í hæðir, er undirleikurinn
alltaf tempraður og agaður.
Ég hallast að því að Vespertine sé í raun eitt
verk, fremur en safn nýrra laga, og bilið á milli
laga merkir einungis eðlileg kaflaskipti, allt lúti
í raun ákveðinni grunnhugsun og pælingu um
framvindu. Stemmningar sem hljóðfærin skapa
eru (flest)allar af sama meiði, tilheyra sama
heimi, sömu sögu. Það er einungis blæbrigða-
munur á lögunum. Sami tónninn berst á milli
laga í tilbrigðum, en þó án endurtekninga. 12
laga bygging er reist: Skáldsaga en ekki smá-
sagnasafn.
VI Áhrif: Flokka má (undir)tónlistina
Björk lifir í (glamúr)veröld dægurtónlistar-
innar. En hún hefur samt ekki farið troðnar
slóðir þar, fremur reynt að þenja út landamær-
in og eignast sameiginlegan reit með öðrum
tónlistarstefnum. Á þessari plötu, sennilega
fremur en nokkurri annarri, hefur hún fjar-
lægst hinn dæmigerða dægurlagaheim. Hér er
ekkert eins grípandi og t.d. Human Behaviour
eða Venus As A Boy af Debut, fyrstu sólóplöt-
unni hennar frá 1993. Björk hefur ef til vill aldr-
ei samið stóra smellinn, en á þessari plötu gerir
hún enga alvarlega tilraun til þess og stenst því
þá kröfu. Ef til vill hugsaði hún: „Ég geri mitt,
hinir gera hit(t).“ Hún býr lögunum fremur
framandi andblæ, dulúðlegan.
En úr hverju sprettur tónlist Bjarkar? Það
blasir ef til vill ekki við, því hún leitar m.a.
áhrifa utan alfaraleiðar í raftónlist. Ég hallast
að tilteknum tónlistar„merkimiða“, eftir að
hafa hlustað á diskinn ~scape / Staedtizism,
sem er þýskur raftónlistargripur frá árinu 2000
með ýmsum flytjendum, t.d. lagið „gramm“
með siemens.bioport. (sjá http://www.home-
bass.ca/series/s5726.cfm). Þar er að finna
áþekkan tónlistarstíl og Björk hefur, þessi stíll
fellur undir techno/tækni og er nánar lýst með
hugtakinu Inteligent Dans Music eða IDM-tón-
list, sem er andstæða við harða tækni (stupid
hardcore). Þetta er mjúkur (skynsamlegur)
tæknistíll og ef til vill má segja að Björk hafi
ræktað sitt afbrigði á því raftónlistartré. Rödd-
in er lauf trésins, hennar sterkasta hlið, það
sem skilur hana frá öðrum í þessari grein. Enda
leggur hún allt í sölurnar fyrir röddina á Vesp-
ertine, röddin er alls staðar, allt um lykjandi
hljómur. Grunnur byggingarinnar er mjúkur
og fínpússningin þar er teknísk. Ofan á þennan
grunn byggir Björk með hörpuhljómum, fiðl-
um, spiladósum og í efstu hæðum syngja gjarn-
an kórar. Söngur hennar ferðast svo um allar
hæðir byggingarinnar.
VII Strengurinn: Þráðurinn rakinnfrá Debut
Debut kom út 1993 og hófst með nýstárleg-
um og grípandi takti í Human Behaviour sem
fangaði athyglina. Ef til vill má segja að Björk
hafi yfirgefið þennan hljóm með Vespertine og
valið fremur hljóminn sem birtist í Venus As A
Boy með áslættinum og fiðlunum, og hörpunni í
Like Someone In Love. Gítarinn er horfinn, og
líka orgelið, trommusettið, blásturshljóðfærin.
Post kom út árið árið 1995 og byrjar eins og
Debut á kröftugu lagi, Army of Me. Á Post er
vegurinn sem Björk hefur valið greinanlegur í
laginu You’ve Been Flirting Again, en þar er
mjúka tæknitónlistin heyranlega undirtónninn.
SAGAN AF BJÖRK OG
Vespertine barst í búðir í vikunni og fær góðar við-
tökur víða um heim. Björk fylgir plötunni eftir með
hljómleikaferð um Evrópu. Hún hefur íklæðst svans-
ham í kynningum sínum á verkinu og í allri umgjörð.
GUNNAR HERSVEINN túlkar hér táknmálið sem
Björk notar, greinir texta hennar og tónlist og metur
innihaldið. Hann telur Vespertine vera heilsteypt verk
um grísku goðsöguna af svaninum, sem flekaði Ledu,
og um leið um samband mannsins við æðri mátt.