Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.2002, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. APRÍL 2002
SAMHLIÐA sýningunni í Listasafni Ak-
ureyrar verða kynntar kvikmyndir eftir
þrjá rússneska höfunda í samvinnu við
MÍR, Menningartengsl Íslands og Rúss-
lands: Sergei Eisenstein (Verkfall,
1925), Vsevolod Púdovkín (Endalok St.
Pétursborgar, 1927) og Dziga Vértov
(Maður með kvikmyndavél, 1929).
Myndirnar verða sýndar kl. 14.30 alla
daga nema mánudaga. Einnig er hægt
að óska eftir sérstökum sýningum.
Aðalstyrktaraðili sýningarinnar er
Útgerðarfélag Akureyringa. Einnig
styrkja Fiskmiðlun Norðurlands, Hamp-
iðjan, Marel, SÍF, Harpa-Sjöfn og Sölu-
miðstöð hraðfrystihúsanna sýninguna.
Sýningin stendur til 26. maí. Lista-
safnið er opið alla daga frá kl. 13-18. Að-
gangseyrir kr. 350. Frítt fyrir börn og
eldri borgara. Frítt á fimmtudögum.
Á
FYRRA helmingi 20. aldar
steðjuðu að almenningi í
Rússlandi og Sovétríkjun-
um miklir erfiðleikar og
hörmungar. Þetta flókna og
mótsagnarkennda tímabil
skóp ekki aðeins venjulegu
fólki örlög, heldur endur-
speglaðist það í verkum flestra sovéskra lista-
manna sem eru af margvíslegum toga.
Á fjórða áratugnum tók sósíalískt raunsæi að
mótast og var kallað stalínískt sósíalískt
raunsæi fram til 1953 í virðingarskyni við hinn
„mikla leiðtoga“. Þetta var stíll líflegra og skín-
andi bæja og stanslausra glaðlegra hátíðahalda.
Sumir listgagnrýnendur á sjötta áratugnum
kölluðu hann „sigurstílinn“, en ef til vill væri
nær að kalla hann stíl hinnar „stalínísku para-
dísar“. Listamönnum var falið gríðarlega mik-
ilvægt verkefni: að raungera ævintýri Stalíns,
að umbreyta goðsögn í veruleika. Myndlistar-
mennirnir höfðu mikla ábyrgðarkennd og
reyndu því markvisst að miðla skipulagðri ham-
ingju og sannfæra sjálfa sig um nauðsyn skap-
andi iðju sinnar.
Fáir gera sér grein fyrir því hve margir rúss-
neskir myndlistarmenn voru nánast sniðgengn-
ir á þessum tíma eða þeir gerðu hvort tveggja –
máluðu eftir pöntun í opinbera stílnum en unnu
jafnframt að sjálfstæðri listsköpun. Þessir lista-
menn, sem mættu vanþóknun opinberra aðila
og áttu í sífelldri innri baráttu, sköpuðu lista-
verk sem virðast nú gefa gleggri mynd af rúss-
neskri menningu á miðri 20. öld.
Óskiljanlegir „vinstrisinnar“
þurrkaðir út
Strax eftir októberbyltinguna árið 1917 hóf
Kommúnistaflokkur bolsévika að beina sköpun-
armætti myndlistarmanna mjög ákveðið í átt að
raunsæi sem var gegnsýrt af hugtökum marx-
lenínískrar hugmyndafræði og ætlað að túlka
hagsmuni alþýðunnar sem hafði stofnað hið
kommúníska ríki. Óhlutbundinni myndlist og
abstraktlist var útskúfað. Natúralismi og ljós-
myndaleg nákvæmni urðu ráðandi viðmiðanir í
myndlist sem var talið vera sönn eftirlíking
veruleikans. „Söguleg“ málaralist varð ríkjandi,
en þó voru ekki sýndir viðburðir úr fortíðinni
heldur var minnst opinberra ráðstefna og funda
sem talin voru hafa sögulegt og óhagganlegt
gildi.
Í ráðandi hugmyndafræði í Sovétríkjunum
frá öndverðum þriðja áratugnum fram á ofan-
verðan níunda áratuginn ríkti einhliða túlkun á
listviðburðum á þriðja áratugnum og gefið var
til kynna að um þá hefðu ekki risið neinar deilur.
En nú er alkunnugt að sósíalíska raunsæið kom
fram á þriðja áratugnum í kjölfar harðra átaka
milli ólíkra hópa listamanna. Hvergi urðu átökin
greinilegri en milli listamanna með ýmsar
„vinstrisinnaðar“ tilhneigingar (framúrstefnu-
listamenn voru kallaðir „vinstrisinnar“) og
Rússneska listamannasambandsins, stærstu og
áhrifamestu samtaka listamanna. Eftir bylting-
una virtust „vinstrisinnaðir“ listamenn hafa
nokkur ítök og sáu til dæmis um skreytingar á
byltingarhátíðum fyrstu árin. En þegar fram
liðu stundir gerðu sovésk stjórnvöld sér grein
fyrir hvers konar listamannahreyfing hér var á
ferðinni: hún beindi sjónum frá daglegu lífi,
gerði tilkall til pólitískra valda og var fullkom-
lega óskiljanleg öllum þorra almennings. Ein-
mitt um þetta leyti lék Rússneska listamanna-
sambandið út trompspili sínu. Allar stöður og
styrkveitingar virtust vera í þess höndum. Í
baráttu sinni við fulltrúa „formalískrar“ mynd-
listar varði Rússneska listamannasambandið
tilverurétt raunsæislegrar myndlistar og helstu
greina hennar, sögulegra málverka, alþýðulist-
ar og annarrar hefðbundinnar myndlistar, and-
lits- og landslagsmálverka, og þróaði þær á nýj-
um hugmyndafræðilegum og þematískum
grunni.
Sköpuð var ný söguleg og byltingarsinnuð
grein myndlistar. Styrjaldarmálverk fengu nýj-
an efnivið og nýtt hugmyndafræðilegt hlutverk.
Í þessum greinum myndlistarinnar var fjallað
um hin nýju og mikilvægu málefni: alþýðuna
sem skóp söguna, gerði októberbyltinguna og
vann hetjudáðir í borgarastyrjöldinni; einingu
leiðtogans og almúgans. Í raunsæislegum verk-
um var fjallað um brýnustu málefni dagsins.
Andlitsmyndir sprengdu af sér rammann: stofn-
endur fyrsta sósíalíska ríkisins í heiminum,
leiðtogar Kommúnistaflokksins og sovésk
stjórnvöld, verkamenn, bændur og fulltrúar
starfandi menntamanna urðu hinar sönnu
hetjur portrettmálverka. Hefðbundin lands-
lagsmálverk gengu í endurnýjun lífdaga og frá
þeim þróaðist nýtt iðnaðarlandslag. Frá upphafi
gaf Rússneska listamannasambandið skýr fyr-
irmæli um aðferðir og viðfangsefni sem hinir
sósíalísku raunsæismenn notuðu.
Á öndverðum fjórða áratugnum urðu afdrifa-
ríkir atburðir í opinberu og listrænu lífi í Sov-
étríkjunum. Árið 1932 gaf miðstjórn Kommún-
istaflokksins út tilskipun þess efnis að
endurskipuleggja þyrfti bókmenntaleg og list-
ræn samtök og láta þau sæta sérstöku eftirliti.
Þessi tilskipun setti varanlegt mark á starfsemi
margra hópa listamanna og batt enda á skamm-
vinnt og óstöðugt bandalag framúrstefnulistar
og stjórnvalda. Nú þótti óhlutbundin og ab-
strakt list ótæk með öllu. Hið eina rétta og hið
eina sem stóð til boða (ef myndlistarmenn ætl-
uðu að lifa af) var að búa til list í samræmi við
raunsæislegar hefðir. Að öðrum kosti var mönn-
um útskúfað. Engu að síður ákváðu sumir
myndlistarmenn að brjóta í bága við það „hvað
og hvernig listamaður ætti að hugsa“. Mynd-
listin á tímabilinu 1914–1956 samanstóð ekki að-
eins af „sviplausum myndum af leiðtogum“ sem
voru málaðar á risastóran striga eða gerðar að
tröllauknum minnisvörðum, heldur blómstruðu
einnig margar bestu greinar rússneskrar
raunsæishefðar og starfandi var rússneskur
skóli myndlistarmanna í háum gæðaflokki.
Sú ímynd sem heimurinn hefur af rússneskri
myndlist tók sífelldum breytingum eftir því sem
leið á 20. öldina og afstaða áhorfenda breyttist
líka og spannaði allt frá fortakslausri höfnun til
smeðjulegrar velþóknunar. Enn þann dag í dag
hefur aðeins lítið brot af þeirri myndlist sem
varð til í Rússlandi á þessu dramatíska tímabili
komið fyrir almenningssjónir með skipulögðum
hætti. Þar til á ofanverðum níunda áratugnum
beindist athygli vestrænna listfræðinga ein-
göngu að afrekum súprematista og konstrúktíf-
ista, með Vasylíj Kandínskíj, Kazímír Malevítsj,
Vladímír Tatlín og fleiri í fararbroddi. Um nokk-
urra áratuga skeið ríkti raunar það þversagn-
arkennda ástand að rússneskir framúrstefnu-
listamenn voru betur þekktir á Vesturlöndum
en í heimalandi sínu. Kommúnistaflokkurinn,
sem stjórnaði listastarfsemi í landinu, lagði sig í
framkróka með að má þá út úr rússneskri lista-
sögu. Á miðjum níunda áratugnum fór Rússland
að sýna á sér nýja og áður óþekkta hlið. Bæði
listgagnrýnendur og almenningur kynntust
mörgum nýjum nöfnum og gerðu margar nýjar
uppgötvanir. Verk eftir Malevítsj, Kandínskíj,
Fílonov og aðra myndlistarmenn frá þriðja ára-
tugnum voru sýnd með pompi og prakt í helstu
söfnum, ekki bara á Vesturlöndum heldur líka í
Moskvu og Sankti Pétursborg.
Draumar og tálsýnir
Í upphafi tíunda áratugarins, eftir hrun Sov-
étríkjanna, fóru menn svo allt í einu að beina
sjónum að þeim ríkisáróðri og persónudýrkun
sem Stalín hóf opinberlega árið 1932. Þetta var
að vissu marki endurspeglun á pólitísku and-
rúmslofti í Rússlandi á perestrojka-tímabilinu.
Fyrri hluti tíunda áratugarins var merkilegur
ekki aðeins vegna hruns Sovétríkjanna, heldur
líka vegna annars mikilvægs atburðar: endir var
bundinn á völd Kommúnistaflokksins. Við þess-
ar breyttu pólitísku aðstæður var farið að sýna
almenningi, í fyrstu á Vesturlöndum, verk sem
höfðu fram að því verið lokuð inni í geymslum og
báru kennimark sósíalíska raunsæisins á upp-
hafsskeiði þess. Rússnesk myndlist mótaðist af
þessum tveimur andstæðu tilhneigingum á
þessum miklu umbrotatímum, eins og sýningin
ber vitni um.
Á fyrstu árunum eftir byltinguna tóku margir
myndlistarmenn þátt í listalífinu af miklum eld-
móði. Þar til á fjórða áratugnum var hægt að
beita ýmsum stílbrigðum og tjáningarformum
þrátt fyrir hina opinberu listastefnu. Þessu til
sönnunar eru hér sýnd verk rússnesku fram-
úrstefnumannanna Olgu Rozanova, Pjotr Sok-
olov og Tatjönu Glebova sem lærðu hjá meist-
urum framúrstefnunnar á borð við Pavel
Fílonov, Kazímír Malevítsj og Vladímír Tatlín.
Fá verk á sýningunni eru dæmigerð fyrir list
Trönumálarahópsins sem voru ein stærstu sam-
tök myndlistarmanna á þriðja áratugnum ásamt
Rússneska listamannasambandinu. Listamenn
innan Trönumálarahópsins leituðu að nýjum stíl
í samræmi við nýtt inntak. Þeir sniðgengu hug-
myndir heimildastefnunnar og þverskölluðust
við að þróa áfram myndlistarhefðir fortíðarinn-
ar. Þessir listamenn sem urðu vitni að og þátt-
takendur í októberbyltingunni og borgarastyrj-
öldinni brugðust við þessum atburðum og
leituðust við að færa samtímaleg efni í nýjan
listrænan búning með því að brengla fjarvídd
með óvæntum hætti og beita myndlíkingum. Á
fjórða áratugnum lögðu þeir í fyrstu áfram rækt
við stíl sinn, en næstu tvo áratugina þróaðist
myndlist þeirra yfir í það að verða tilbrigði við
sósíalískt raunsæi. Flest verkin á sýningunni og
þau sem dæmigerðust eru tilheyra raunsæis-
listamönnum sem aðhylltust aðferð sósíalíska
raunsæisins sem var ráðandi í marga áratugi.
Ráðandi grein myndlistar á þriðja áratugnum
varð söguleg byltingarsinnuð myndlist. Mynd-
listarmenn leituðust í verkum sínum við að túlka
málstað byltingarinnar, að sýna hve einstök hún
væri í veraldarsögunni. En sumir aðrir mynd-
listarmenn settu sér hóflegra markmið og
reyndu að endurskapa ákveðna atburði í þessari
stórbrotnu sögulegu framvindu á sem nákvæm-
astan hátt. Ívan Vladímírov, Georgíj Savítskíj
og Robert Frents voru sérstaklega afkastamikl-
ir á þessu sviði. Þrátt fyrir ólíkar aðferðir eiga
verk þeirra margt sameiginlegt, þar á meðal
ýmis myndefni svo sem götubardaga, götuvígi,
mótmælagöngur og skotbardaga. Með teikning-
um sínum lýstu þeir þeim átökum sem þeir
höfðu sjálfir orðið vitni að á götum og torgum.
Andlitsmyndir af leiðtogum októberbylting-
arinnar og Kommúnistaflokksins voru mest
áberandi á sýningum á þessum tíma. Stalín
hvatti til þess að gerð yrðu verk tileinkuð Lenín,
besta persónugervingi hinnar nýju hugsjónar
sovéttímabilsins. Þessi hugmynd hafði áhrif á
starf margra listamanna, þar á meðal þeirra
sem sýnd eru verk eftir á sýningunni. Það voru
einmitt andlitsmyndirnar af Lenín eftir bylting-
una sem ruddu brautina fyrir persónudýrkun
Stalíns, eins og hún birtist í myndlist.
Myndlistarmenn á þriðja og fjórða áratugn-
um leituðu að táknum tímans, einkum í mann-
gerðum og einstaklingum. Þetta sést bæði á
andlitsmyndum af frægum leiðtogum bylting-
arinnar og dæmigerðum ímyndum af venjulegu
fólki. Á þriðja og fjórða áratugnum þróaðist
portrettmyndagerð í tvo meginstrauma: mynd-
listarmenn héldu áfram að vinna að sálfræðileg-
um portrettmyndum, en fóru jafnframt að gera
hópmyndir með almennum dráttum sem end-
urspegluðu einkenni fólks á þeim tíma.
Áhugi á að skapa nýtt sósíalískt samfélag og
rómantík daglegs lífs urðu til þess að myndlist-
armenn tóku að vinna gríðarstór verk. Hin nýja
afstaða til vinnunnar, sem var talin örvandi og
göfgandi og gæða manneskjuna fegurð, varð
eitt aðalþemað í verkum myndlistarmanna.
Enn er ógetið verka á sýningunni eftir þá
ljóðrænu myndlistarmenn sem sniðgengu op-
inber viðfangsefni en leituðu sér myndefna í
fjölskyldulífi eða úti í fagurri náttúru. Friðsælt
líf sovéskrar alþýðu einkennir til dæmis verk
eftir Víktor Kíseljov, „Safnað undirskriftum
fyrir friði“.
Á sýningunni „Skipulögð hamingja“ eru lista-
verk af margvíslegu tagi. Þau veita áhorfand-
anum tækifæri til að mynda sér sjálfstæða skoð-
un á opinberri og óopinberri list á tímabilinu
1914–1956 og velta fyrir sér tengslunum milli
framúrstefnu þriðja áratugarins og sósíalíska
raunsæisins á fjórða, fimmta og sjötta áratugn-
um.
SKIPULÖGÐ HAMINGJA
Í Listasafni Akureyrar verður opnuð sýning á rússneskri
myndlist í dag kl. 15. Sýningin ber yfirskriftina „Skipu-
lögð hamingja: Rússnesk myndlist 1914–1956“. Er
hún sérstaklega unnin í samvinnu við Fagurlistasafnið í
Arkangelsk sem er eitt af stærstu listasöfnum Rúss-
lands. ZOJA KÚLETSJOVA fjallar um þetta tímabil sem
var gríðarlegt átakatímabil í sögu Rússlands.
Borís Alexandrovítsj Golopolosov (1900–1983): Við grafhýsi Leníns. Sorgardagur í minningu
V.I. Leníns. 1926, olía, strigi, 110,5 x 147,5 cm.
Höfundur er yfirmaður nútímalistadeildarinnar við
Listasafnið í Arkangelsk.
Kvikmyndir
sýndar