Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. ÁGÚST 2002 11
Af hverju sé ég mig í spegli?
SVAR: Endurkast ljóss frá fleti getur verið
með tvennum hætti eftir eðli flatarins.Við
speglun frá „gljáandi“ fleti mynda innfalls-
geisli og speglaður geisli sama horn við flöt-
inn og við getum rakið geislaleiðina til baka.
Geisla sem nær auga okkar frá ákveðnum
punkti á slíkum fleti má því rekja til baka til
upphafs í hlut sem er fyrir framan spegilinn
eins og við. Þessi hlutur er fyrirmynd mynd-
arinnar sem við sjáum að því er virðist bak
við flötinn. Ljósgeisli frá auga þínu sem
lendir hornrétt á spegilflötinn speglast aftur
í augað. Geislar frá auganu sem fara í aðra
stefnu speglast ekki aftur í augað og þú sérð
þá ekki. Geisli frá hökunni á þér lendir svo-
lítið neðar á sléttum speglinum en sá frá
auganu og speglast þaðan í auga þitt. Frá
sérhverjum punkti á líkama þínum lendir
einn geisli í auganu eftir speglun á spegilflet-
inum. Stefna geislans þegar hann lendir á
auganu er einkennandi fyrir þennan punkt.
Þú skynjar því mynd af þér bak við speg-
ilinn. Myndin virðist vera í sömu fjarlægð
aftan við spegilinn og er milli þín og spegils.
Við sjáum þannig fyrst og fremst mynd af
fyrirmyndinni en verðum minna vör við
spegilflötinn sjálfan. Eini munurinn á þessu
tilfelli og því að þú sérð vinkonu þína fyrir
framan þig er að spegillinn hefur breytt
stefnu ljósgeislanna og þú sérð myndina því
á óvæntum stað. Spegilmyndin hefur þó víxl-
að á hugtökunum hægri og vinstri. Speglar
hafa yfirleitt „gljáandi“ áferð. Þeir eru oftast
gerðir með því að leggja málmhúð á sléttan
glerflöt. Dreift endurkast verður á hinn bóg-
inn frá flötum sem við getum kallað „matta“.
Geislar sem ná augum okkar frá slíkum flöt-
um koma úr ýmsum áttum að fletinum, og
innihalda því ekki upplýsingar um form fyr-
irmyndar eða ljósgjafa. Mattir fletir eru því
almennt ekki flokkaðir sem speglar þó að
þeir geti í sumum tilfellum endurvarpað
geislum betur en gljáandi fletir, það er að
segja að þeir drekka þá minna í sig af orku
geislanna. Við skynjum litaáferð flata vegna
ljóss sem verður fyrir dreifðu endurkasti frá
þeim. Grænn flötur dreifir ljósi af „grænum“
öldulengdum vel en drekkur ljós á öðrum
öldulengdum í sig. Hvítur flötur dreifir öllum
öldulengdum jafnt og endurkastar mestum
hluta ljóssins sem á hann fellur. Grár flötur
endurkastar öldulengdum nokkuð jafnt en
drekkur í sig stóran hluta ljósorkunnar sem
á hann fellur. Þannig er oft aðeins stigs-
munur á hvítu og gráu. Svartur flötur drekk-
ur í sig ljósgeisla af öllum öldulengdum og
endurkastar aðeins litlu.
Ari Ólafsson, dósent í eðlisfræði við HÍ.
Kemur lauslæti í veg fyrir að
maður finni sanna ást?
SVAR: Til þess að geta svarað þessu er
nauðsynlegt að reyna að skilgreina fyrst
hvað átt er við með orðunum sönn ást, en
það er heimspekileg spurning þótt hver og
einn eigi trúlega sitt svar við henni. Almennt
má gefa sér að sönn ást sé sterk óeigingjörn
tilfinning til annarrar manneskju sem manni
er annt um. Þessi tilfinning getur verið af líf-
fræðilegum toga eða kviknað af ákveðnum
áreitum. Hún er yfirleitt ekki eitthvað sem
fólk „finnur“ eins og hlut á vegi sínum, held-
ur ræðst hún af mörgum atriðum eins og af
hrifnæmi, hljómgrunni og gagnkvæmri svör-
un. Foreldraástin og sömuleiðis áralöng
tryggð, heilindi og umhyggja í parsambandi
eru stundum tekin sem dæmi um sanna ást.
Í báðum tilvikum er um að ræða sterk og
djúp tilfinningatengsl sem verða til á löngum
tíma. Ef hægt er að rækta sanna ást í raun-
veruleikanum en hún er svo ekki end-
urgoldin eða virt á gagnkvæman hátt koma
yfirleitt í hana sprungur, hún dofnar eða
glatast. Þá er ekki lengur um að ræða sanna
ást því forsendurnar eru brostnar. Stundum
getur djúpur kærleikur lifað án gagnkvæmni
en þá getur það verið táknrænt eða líkara
hugmynd en veruleika, eða þá að um er að
ræða bjögun af einhverju tagi. Lauslæti í
merkingunni að vera laus í rásinni tengist
hins vegar fremur persónuleikagerð og bend-
ir til þess að viðkomandi sé óáreiðanlegur og
óstöðugur og eigi þar með erfitt með að sýna
tryggð og heilindi. Þannig má segja að hinn
lausláti búi ekki yfir sérlega góðum for-
sendum til að rækta með sér eða njóta
sannrar ástar, hvað þá að varðveita hana.
Lauslæti tengist þannig líka hvatvísi eða
skorti á sjálfsstjórn en þetta er eitt af ein-
kennum heilkennisins jaðarpersónuleikarösk-
unar (e. borderline personality disorder).
Lauslæti getur líka verið tímabundið fyr-
irbæri sem tengist þroskakreppum í lífi
fólks. Til dæmis eru unglingar sem eru að
átta sig á hvötum sínum og sjálfsímynd oft
lausir í rásinni. Þeir hafa þá ekki nógu
trausta stjórn á tilfinningum sínum heldur
veita þeim óhefta útrás bæði í orðum og at-
höfnum. Fullorðnir sem glíma við lífsskeiðaá-
tök, til dæmis vegna miðaldrakreppu, eða
hafa orðið fyrir skyndilegri röskun á högum,
eins og til dæmis skilnaði, geta orðið tíma-
bundið lausir í rásinni og farið að haga sér
eins og þeir væru á lægra þroskastigi, eða
sýnt það sem á fræðimáli er kallað aft-
urhvarf. Í slíkum átökum getur margt glat-
ast en með innsæi og úrvinnslu, sem meðal
annars er hægt að ná með faglegri aðstoð,
má oft endurbæta og styrkja sambönd svo
þau verði sannari en fyrr. Ekki er hægt að
fjalla um lauslæti og ást öðruvísi en að
tengja það menningu og samfélagi. Í flestum
samfélögum ríkja ákveðnar hugmyndir og
gildi varðandi mannleg samskipti og náin
tengsl. Á 21. öld ríkja líka almennt aðrar
hugmyndir um trúnað, gildi varanleikans og
um lauslæti en á fyrri öldum. Rannsóknum
og klínískri reynslu ber saman um að
framhjáhald virðist almennara en áður var,
bæði meðal karla og kvenna. Nýir lífs- og
starfshættir eiga sinn þátt í því að fólk lifir
fjölbreytilegra lífi og verður stöðugt fyrir
nýjum áreitum og áhrifum. Við þannig að-
stæður reynir á stöðugleika og trúnað á ann-
an hátt en áður.
Sigrún Júlíusdóttir, prófessor í félagsráðgjöf við HÍ.
AF HVERJU
SÉ ÉG MIG
Í SPEGLI?
Hvernig bregður maður einhverjum í þátíð, af
hverju stundaði Ídí Amín mannát og hver er saga
sextugakerfis Babýloníumanna? Þessum spurningum og fjölmörgum
öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum.
VÍSINDI
„geómetrísk abstraksjón“ eða „konkret“.
Snemma á ferlinum skipaði hún sér sess meðal
fremstu myndhöggvara landsins.
Marga Íslendinga hefur eflaust undrað hve
hugrökk Gerður var að leggja ung að árum út á
þá erfiðu braut sem höggmyndalistin er. Menn
spáðu í framgang ferils hennar, ekki síst þegar
fréttist að hún væri í læri hjá frægum meist-
urum úti í löndum og hefði aflað sér mikillar
viðurkenningar.
Gerður sýndi sig og sannaði í list sinni, þótt
ekki væri hún stórvaxin eða kraftaleg að sjá. Sú
staðreynd að listakonan bjó mestan hluta
starfsævi sinnar erlendis og hélt aðeins þrjár
einkasýningar hér á landi, hefur eflaust orðið til
þess að hún varð ekki eins þekkt meðal Íslend-
inga og raun bar vitni. Verk hennar höfðu mörg
hver vakið mikla athygli en þegar hún lést kom í
ljós að landar hennar vissu mest lítið um hana
sjálfa.
Persónan
á bak við verkin
Gerður kom mörgum fyrir sjónir sem metn-
aðarfull og einræn listakona.
Þeir sem komust í kynni við hana fundu hins
vegar hve hlý hún var í viðmóti en hlédræg. El-
ín Pálmadóttir, vinkona og ævisöguritari Gerð-
ar, minnist hennar á þennan veg: ,,Þegar ég lít
til baka til listakonunnar Gerðar Helgadóttur
minnist ég litlu, fíngerðu konunnar með rauð-
gyllta hárið og hæglátu, hlýju og hýru fram-
komunnar, ungu stúlkunnar, sem allt í einu gat
hlaupið í einhver grallarapúki, sem fann upp á
einhverjum ærslum og framkvæmdi þau ósvik-
ið eins og allt annað sem hún gerði. En að baki
þessari ljúfu, heillandi framkomu bjó stálvilji og
óbilandi kjarkur, svo að með ólíkindum var.“
Þrátt fyrir það var Gerður brothætt. Hjá henni
kom fram þetta mikla næmi á smátt og stórt en
ríkur þáttur í eðli hennar sjálfrar var við-
kvæmni, djúpstæð óvissa og jafnvel vanmátt-
arkennd. Einnig hárnákvæmni og reglusemi.
Gerður átti fjölda vina og þar á meðal voru
frægir listamenn.
Myndlistin krafðist líka einveru. ,,Slík vinnu-
brögð kröfðust óhjákvæmilega einveru, vinirnir
urðu þá að víkja, sem hún saknaði þó svo að
hafa ekki til að tala við, enda var hún í raun fé-
lagslynd og naut þess að veita af rausn í góðum
félagsskap,“ hefur Elín skrifað um Gerði.
Í minningarbroti um Gerði lýsir Jón Óskar
rithöfundur henni sem listakonunni sem gekk
ein síns liðs framhjá kaffihúsunum þar sem aðr-
ir listamenn sátu, en hún kom ekki inn. Það var
ekki hennar stíll að trana sér fram eða halda
sýningu á sjálfri sér.
,,Ef hún hefði ekki gengið framhjá, heldur
komið inn, hefði hún þá staðið af sér storma lífs-
baráttunnar, hefði hún þá getað náð svo langt í
list sinni og afkastað því sem raun varð á?“ spyr
Jón Óskar í grein sinni. Þeirri spurningu verður
ekki svarað en enginn vafi leikur á því að Gerð-
ur komst langt á eigin verðleikum á stuttri ævi.
Blaðamaður Tímans kemst þannig að orði í
lok áðurnefnds viðtals við Gerði: ,,Þegar hún
skynjar undrun þína, að hún svona grönn og
smávaxin geti gert þessar voldugu myndir, seg-
ir hún brosandi: Ég er sterk.“
Það eru verk hennar einnig.
Heimildir:
Elín Pálmadóttir. Gerður; Ævisaga myndhöggvara.
Listasafn Kópavogs Gerðarsafn. 1998
Guðbjörg Kristjánsdóttir (ritstjóri). Gerður Helgadóttir
myndhöggvari. Listasafn Kópavogs Gerðarsafn 1995
Sýningarskrá á opnunarsýningu Gerðarsafns. Guðbjörg
Kristjánsdóttir (umsjón). Listasafn Kópavogs Gerðar-
safn 1994.
Gerður á vinnustofu sinni.
Höfundur er myndlistarnemi í Listaháskóla Íslands.
Það er eins og hún
hafi fundið á sér að
engan tíma mætti
missa. Hún gekk
jafnvel svo nærri sér
að einn veturinn kól
hana á fingrum og
tám í kaldri vinnu-
stofu sinni í Flórens
við upphaf ferilsins.
Hún lagði nótt við
dag og átti það til að
vinna hvíldarlaust í
nokkra sólarhringa,
þá helst þegar ljúka
þurfti verkum fyrir
sýningar.