Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.2002, Blaðsíða 8

8 ∼ Lesbók Handritasýning 2002 Morgunblaðið
Áður en bókfell var tekið í notkun var það fægt með vikursteini og stundum
kalki til að slétta yfirborð þess enn frekar og gera það þannig úr garði að blek
gengi sem best inn í að. Að því búnu var skrifflöturinn afmarkaður, merkt var
fyrir línum og dálkum með því að stinga göt eða gera smáskurði með jöfnu
millibili á spássíur opnunnar. Síðan notuðu menn yfirleitt reglustiku og
drógu línur milli gatanna. Ýmist var skorið með hnífi eða dregið með beini,
blýteini eða bleki til að marka línur og dálka á síðurnar. Merkingarnar sjást í
sumum tilfellum enn á bókfellinu.
Skinnblöðin voru lögð saman í kver, ef til vill áður en skriftir hófust því
annars þurfti að gæta þess að skrifa textann rétt á laus blöðin eftir því hvern-
ig þau röðuðust í kverið. Oft voru fjórar arkir í kveri, þó sú tala sé ekki algild,
og hver bók samsett úr mörgum kverum. Þar sem skinnið varð ekki eins báð-
um megin var sú regla höfð víða í Evrópu að leggja skinnblöðin þannig sam-
an að sú hlið sem sneri að holdinu, svokallaður holdrosi lagðist við holdrosa
og háramur við háram til að yfirbragð opinnar bókar yrði fallegra. Þeirri reglu
er ekki alltaf fylgt í íslenskum handritum.
Sökum þess að skinnið var dýr efniviður var gjarnan reynt að nýta það þó
einhverjir smágallar væru á því. Rifur voru þá saumaðar saman og skrifað
umhverfis göt. Af sömu ástæðu má finna blöð í handritum,
misstór eða óregluleg að lögun, sem sýna að skinnið hefur verið nýtt til
hins ýtrasta.
Pennar, blek og litir
Pennar voru um aldir gerðir úr fjöðrum enda er orðið penni tökuorð úr lat-
ínu myndað af orðinu penna sem þýðir fjöður. Fjaðrapennar voru notaðir til
skriftar hér á landi allt frá upphafi ritunar og fram á 19. öldina þegar stál-
pennar komu til sögunnar. Pennar voru gerðir úr fjöðrum stórra fugla, svo
sem álfta eða gæsa, en fjaðrir af vinstri vængnum þóttu falla betur að hend-
inni en fjaðrir af hægri væng. Við pennagerðina voru fanirnar að mestu
skornar af fjöðurstafnum og mergurinn dreginn út. Þá myndaðist eins konar
„hylki“ eftir endilöngum pennanum, sambærilegt við fyllingar í pennum nú-
tímans. Þegar pennanum var stungið í blekbyttuna gat hylkið fyllst af bleki
fyrir tilverknað hárpípukrafts sem dró blekið upp í fjöðrina. Oft var reynt að
láta hverja pennafyllingu af bleki endast til skriftar í eina línu í handriti.
Pennaoddurinn var skorinn til og hertur í heitum sandi á pönnu áður en
skriftir hófust. Skrifarar þurftu síðan að skera pennann reglulega, rétt eins og
blýanta þarf að ydda, því oddurinn slitnaði og við það varð skriftin feitari.
Pennaskurður var nákvæmnisverk sem þurfti að framkvæma á ákveðinn hátt.
Meðfram því að bókfell varð aðalefni í bréfa- og bókagerð var þróað blek sem
hentaði við skriftir á skinn. Á miðöldum var hið svokallaða barksýrublek al-
gengast í Evrópu. Það var gert úr blöndu af járnsúlfati og barksýru sem best
þótti að vinna úr galleplum, hnúðum sem myndast á eikartrjám utan um egg
skordýra sem verpa undir berki trjánna. Gallepli eru afar rík af berkju sem auð-
velt er að vinna og þau þykja því kjörin til barksýrugerðar. Þau eru einnig nefnd
blekber á íslensku og vísar það heiti til nota þeirra við blekgerð.
Samsetning bleksins virðist hafa verið vandaverk. Stundum urðu stafir
svartir og gljáandi, stundum brúnleitari og gæti það hafa farið eftir hlutfalli
járnsúlfatsins í blekinu. Á miðöldum var sótbleki stundum blandað við bark-
sýrublekið sem varð þá dökkt, þykkt og upphleypt en litbrigði bleksins gátu
annars verið fjölbreytileg, allt frá gráum til brúns eða grænum til svarts.
Barksýrublek inniheldur efni sem dökkna þegar þau komast í samband við
súrefni og þess vegna verða þau yfirleitt dekkri á skrifaðri síðu en í blekbytt-
unni. Agnirnar í blekinu smjúga inn í trefjar skinnblaðsins þannig að skriftin
endist vel og erfiðara er að útmá hana fyrir vikið. Við ákveðin skilyrði og á
löngum tíma gat það gerst að blekið smygi of langt inn í skinnið og kæmi í
gegn hinum megin á síðunni. Ef illa tókst til við blekgerð gat svo farið að
blekið æti sig í gegnum bókfellið, þó engin dæmi þess finnist í íslenskum
handritum. Á hinn bóginn var vel heppnað blek endingargott og smitaðist
ekki út í skinnið umhverfis stafina.
Líklega hafa Íslendingar notað erlent blek við skriftir fyrst eftir að ritlistin
barst hingað en þegar tímar liðu komust þeir upp á lag með að búa til blek úr
efnum úr íslenskri náttúru. Sem fyrr segir eru engar lýsingar til á blekgerð á
Íslandi til forna en í heimildum frá 17. öld er sagt frá aðferð við blekgerð og
er hún talin gömul. Til blekgerðar hefur verið notað sortulyng, soðið í járn-
potti með ólaufguðum víðileggjum, eflaust til að fá eins konar barksýru eða
kvoðu. Síðan var sortulitunarlegi bætt við blekið til að dekkja það. Sorta er
dökkur mýrarleir sem notaður var til að lita svört klæði en dökkur litur henn-
ar er talinn stafa af járnsúlfati. Þegar blekið hélst í dropa á nögl manns voru
yfirborðseiginleikar þess orðnir eins og best var á kosið, þannig að það rynni
ekki út á skriftarfletinum heldur smygi hæfilega langt inn í skinnið. Í Ferða-
bók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar, sem upphaflega kom út 1752–
57, segir Eggert um blekgerð:
Meginið af því bleki, sem notað er á Íslandi, er búið til úr víði, sem hér
segir: Tekið er sortulyngsseyði og því blandað við sortu og soðið saman eins
og til litunar. Ýmsir nota þó aðeins hið svartasta af legi þessum. Í löginn eru
lagðir spænir af hráum víði, og eru þeir látnir liggja þar um hríð. Síðan er lög-
urinn seyddur, þangað til hann verður þykkur og stundum dálítið lím-
kenndur. Þegar hann er orðinn svo þykkur, að hnöttóttur dropi situr kyrr, ef
hann er látinn drjúpa á nögl manns, er blekið fullgert. Þó þarf að sía það.
Blek þetta er allvel svart og gljáir mjög, en ef of mikill víðisafi er í því, þornar
það seint, og eftir nokkur ár verður pappírinn mórauður, af því að það brýzt í
honum (Ferðabók I (1974), bls. 101).
Í íslenskum miðaldahandritum, einkum frá því um 1400 og síðar, er blekið
aðeins frábrugðið því sem notað var annars staðar í Evrópu. Stafirnir eru oft
svartir og gljáandi, næstum því upphleyptir og því auðvelt að lesa þá þó
nokkur hundruð ár séu liðin frá því þeir voru skrifaðir. Ef til vill hefur ein-
hvers konar kvoðu stundum verið bætt í blekið til að fá gljáa í það. Rauðar
fyrirsagnir í handritum voru skrifaðar með litarefnum en kálfsblóð hefur
aldrei verið notað til skriftar á skinn eins og stundum hefur verið haldið fram.
Um kvoðuna segir Eggert Ólafsson:
Við vitum eigi, hvort menn í öðrum löndum nota kvoðu eða júgurlím. En
það er almannarómur, að hún hafi fyrr á tímum verið notuð í blek til að skrifa
með á bókfell, áður en pappír varð almenningsvara nálægt siðaskiptunum.
Sennilega hafa allar norrænar þjóðir notað hana sérstaklega á vetrum og vor-
in, þegar mest var um hana. Kvoðan er fyrsti mjólkurvökvinn sem fram kem-
ur í júgrinu á ungum ám og kvígum, áður en þær bera í fyrsta sinn. Hún er
gul, þykk og límkennd. Hún er oftast kölluð klár, en þó heldur kvoða, sem
eiginlega er nafnið á tærum, bráðnum harpix, sem hún líkist mjög. Sérstaka
lagni þarf til að mjólka kvoðuna. Nú er hún notuð til að líma bækur, tré og
fleiri hluti. Það er sagt að hinir gljáandi, upphleyptu og ávölu stafir á fornum
skinnhandritum séu gerðir af þessari kvoðu, en ekki vita menn, hvers konar
sverta hefir verið notuð. Það eitt er víst, að kvoðan getur haldizt þannig og
gljáð út af fyrir sig. Hún verður harðari en gúmmí og er betri en bæði það og
eggjahvíta, sem menn fyrr á tímum notuðu mikið í málaralistinni, að því
leyti, að hún blotnar ekki upp í raka eða vatni. Eigi alls fyrir löngu, meðan
menn rituðu enn afsöl eigna og aðra mikilvæga gerninga á skinn, notuðu þeir
þykksoðið víðiblek, sem þegar hefur verið lýst (bls. 115).
Litir í handritalýsingum
Þær skreyttu skinnbækur sem varðveist hafa hér á landi eru fæstar jafn
glæsilegar og erlendar bækur. Litir í íslenskum handritum eru yfirleitt ekki
eins skærir og í evrópskum handritum en sá munur gæti stafað af varðveislu
íslensku handritanna sem flest eru dekkri en hin evrópsku. Ekki er vitað
með vissu hvaðan Íslendingar fengu litina í handritin en líklega hafa menn
annars vegar notað jurtaliti en hins vegar innflutta liti frá Evrópu, mestmegn-
is í formi litasteina.
Litarefnin voru mulin niður í fíngert duft sem síðan var blandað saman við
bindiefni á borð við eggjarauðu, eggjahvítu eða fiskilím til að festa litinn við
bókfellið. Ein aðferðin fólst í að þeyta eggjahvítu í froðu og láta hana standa
uns hún rann út. Þá var auðvelt að blanda litaduftinu saman við og blandan
festist vel við skinnið. Sá hængur var þó á að nokkuð auðvelt var að leysa lit-
inn upp með vatni svo ef til vill var öðrum bindiefnum bætt við.
Eina rannsóknin sem gerð hefur verið á litanotkun í íslensku handriti fór
fram í University College í Lundúnum árið 1993. Við rannsóknina var notuð
smásjártækni sem gerði mönnum kleift að kanna litina í bókinni án þess að
hrófla nokkuð við henni. Handritið sem skoðað var, Skarðsbók Jónsbókar, er
eitt af fegurstu og mest skreyttu handritunum sem varðveist hafa, skrifað
1363. Í lýsingum á síðum handritsins fundust sex litir, rauði liturinn v e r m -
i l i o n , gult o r p i m e n t , rauðgulur r e a l g a r , rautt okkur (r e d o c r e ),
blátt a z u r i t e og beinhvíta (b o n e w h i t e ). Aðrir litir, einkum grænblá og
blá litbrigði, voru ekki kannaðir til hlítar en virðast blöndur af litnum
v e r d i g r i s , sem er unninn úr spanskgrænu, sem og dökkgrænn litur sem
gæti verið blanda af v e r d i g r i s og g r e e n e a r t h eða grænum leir. Meg-
inniðurstaða rannsóknarinnar var að hráefni litanna sem unnt var að greina
með vissu í lýsingum Skarðsbókar fyndust ekki í íslenskri náttúru heldur
væri um innflutt litarefni að ræða, samskonar og notuð voru við handritalýs-
ingar annars staðar í Evrópu.
Skriftir og skrifarar
Á miðöldum störfuðu skrifarar víða um Evrópu við að skrifa upp bækur á
bókfell. Bókaframleiðsla fór einkum fram í klaustrum því reglulega þurfti að
auka og endurnýja bókakost þeirra auk þess sem klaustrin hafa haft tekjur af
bókagerð fyrir aðra. Stétt atvinnuskrifara varð jafnframt til utan klaustranna
er fram liðu stundir, sérstaklega með vexti háskólanna eftir 1200 sem þörfn-
uðust kennslubóka af ýmsu tagi, svo sem sögu- og lögbóka, guðfræði-, lækn-
isfræði- og heimspekirita. Á sama tíma jókst skrifræði til muna og veraldleg
yfirvöld þurftu á æ fleiri skrifurum að halda til að láta rita og skrifa upp ýmis
skjöl, svo sem samninga og yfirlýsingar. Þegar tímar liðu störfuðu skrifarar
einnig í þjónustu ríkra höfðingja sem vildu eignast bækur jafnframt því sem
leikmennirnir sjálfir spreyttu sig eitthvað á skrifum til eigin nota, einkum á
pappír á 15. öld.
Bækur voru afritaðar af miklum krafti á Íslandi þrátt fyrir fámennið en
bókaframleiðsla var ekki jafn bundin við klaustur og í Evrópu. Þó svo að
munkar og nunnur hafi starfað sem skrifarar á Íslandi er talið að skrift-
arkunnátta hafi verið algengari meðal leikmanna en í Evrópu og því hafi
fleiri skrifarar komið úr röðum þeirra, einkum efnaðra bænda. Höfðingjar
höfðu aðgang að menntun sem var forsenda þess að geta lesið og skrifað enda
bendir ótrúlegur fjöldi varðveittra handrita sem geymir annað en kirkjulegt
efni til þess að hér hafi verið menn sem vildu og gátu skrifað þannig bækur.
Auk þess má með samanburði við fornbréf rekja margar rithendur á bókum
til leikmanna en þó hafa klerkar einnig skrifað veraldlegar bækur, einkum
konungasögur.
Aðstæður við skriftir
Heimildir um vinnuumhverfi og vinnubrögð íslenskra skrifara eru af
skornum skammti þó athugasemdir skrifara á spássíum handrita, einkum frá
síðari hluta miðalda, geti gefið hugmynd um aðstæður þeirra og líðan. Er-
lendar heimildir geta þó fyllt í eyðurnar að einhverju marki.
Skrifarastarfið var erfitt enda mikið nákvæmnis- og þolinmæðisverk auk
þess sem vinnuaðstæður á miðöldum voru ólíkar því sem fólk á að venjast nú
á tímum. Af ótta við að skemma verðmæt handrit voru skrifstofur klaustranna
í Evrópu hvorki upphitaðar né upplýstar á annan hátt en með dagsljósi. Á Ís-
landi hlýtur þó að hafa verið notað ljós í mesta skammdeginu því að ekki var
hægt að leggja skriftir alveg af, bréfaskriftir voru til dæmis nauðsynlegar árið
um kring.
Þó má telja líklegt að bókaframleiðsla hafi að einhverju leyti verið árs-
tíðabundin og vor, sumur og haust verið ákjósanlegust til skrifta þegar bjart-
ast var. Eftirfarandi athugasemd á spássíu í íslensku rímnahandriti gæti bent
til þess að við ljósaskiptin hafi skrifari þurft að ljúka störfum: „Nú er myrkur
komið, mengrund.“ Ef marka má aðra spássíugrein í sama handriti hefur
kuldinn sorfið að íslenskum skrifurum eins og starfsbræðrum þeirra á meg-
inlandinu: „Illt er að skrifa í útnyrðingi.“
Í skrifstofum evrópsku klaustranna var krafist algerrar þagnar til að tryggja
einbeitni enda ritun texta mikið nákvæmnisverk. Ekki mátti koma inn og
ónáða skrifara með ómerkum athugasemdum eftir að skriftir hófust. Skrifarar
störfuðu í sérstökum herbergjum eða í almennum vistarverum klaustursins
Snepill úr Arnbælisbók AM 135 4to. Hér hefur skrifari
hlaupið yfir textabút í forritinu. Til að bæta úr því hefur
skinnbút með leiðréttingu verið skeytt inn í bókina.
Við verkun bókfells var
strengt skinn skafið með
hálfmánalöguðum hníf.