Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. SEPTEMBER 2003
J
OSÉ Saramago býr á eyjunni
Lanzarote, sem er ein Kanaríeyja,
ásamt eiginkonu sinni og þremur
hundum. Þar skrifar hann ekki
aðeins skáldsögur heldur líka dag-
bækur með hugleiðingum og frá-
sögnum af því sem á daga hans
drífur (Cadernos de Lanzarote,
Minnisbækur frá Lanzarote). Dagbækur
hans eru orðnar a.m.k. fimm talsins og eru
að ýmsu leyti fróðlegar. Í þeim kemur fram
að Saramago er ákaflega upptekinn maður,
hann ferðast mikið, sækir ráðstefnur og
mannamót af ýmsu tagi, tekur á móti gest-
um víðs vegar að úr heiminum, og nýtur
þess að búa í kyrrðini á Lanzarote. Oft læt-
ur hann falla ýmsa fróðleiksmola um skáld-
sögurar sem hann er að vinna að hverju
sinni, sömuleiðis um skoðanir sínar og við-
horf til samferðafólksins.
6. júní 1993
„Þegar ég las Levantado de Chão (Upp af jörðu)
sagði ég við sjálfa mig: „Þessi rithöfundur er
öðruvísi en aðrir“.“ Hún hitti naglann á höfuðið.
Hún sagði ekki „betri en aðrir“, hún sagði „öðru-
vísi“, og getur ekki ímyndað sér hvað ég er henni
þakklátur. Hún ætti að vita að þetta hef ég aldrei
rekist á innan um þær þúsundir orða sem hingað
til hafa verið skrifuð um mig. Öðruvísi. Þetta er
rétt hjá henni, öðruvísi. Og ég sækist ekki eftir
meira.“
Cuadernos de Lanzarote, I
Orðin hér að ofan skrifaði José Saramago
í fyrstu dagbókina sem hann hélt á Lanz-
arote og vitnar í lesanda sinn. Þessi orð lýsa
honum og verkum hans betur en ýmislegt
annað sem um hann hefur verið sagt því að
Saramago er höfundur sem sker sig úr, stíll
hans er svo auðþekkjanlegur og rödd hans
svo einstök og skýr. Hann hefur oft sagt að
hann vilji að bækur sínar beri því ótvírætt
vitni að í þessum heimi okkar hafi lifað mað-
ur að nafni José Saramago, að lesendur
hans finni að fremur en að lesa skáldsögur
séu þeir að lesa höfund. Í dagbókunum birt-
ir hann stundum bréf frá lesendunum, oft
ástríðufull bréf með vangaveltum um lífið,
dauðann, ástina og manninn, sprottnum af
lestri einhverrar skáldsögu Saramagos.
Ekki er óalgengt að bréfin hefjist á orð-
unum, „Kæri vinur“, slík er nálægð höfund-
arins við lesandann, enda segir Saramago að
í þessum bréfaskriftum sé ekki um að ræða
samræður höfundar og lesanda, heldur
skoðanaskipti, þar sem maður ræðir við
mann. Saramago er svo sterklega viðstadd-
ur í verkum sínum af því að hann, höfund-
urinn, er ævinlega sögumaðurinn. Hann hef-
ur stundum sagt að það sé vafamál hvort
hann eigi að kalla sig skáldsagnahöfund, eig-
inlega sé hann ritgerðasmiður sem neyðist
til að skrifa skáldsögur af því að hann kunni
ekki að skrifa ritgerðir. Í ritgerðum talar
rödd höfundarins skýrt um skilning sinn á
heiminum, lífinu og mannlegri hegðun, rétt
eins og á sér stað í skáldsögum Saramagos.
Við þetta má bæta að skáldsögur sínar nefn-
ir hann ekki alltaf skáldsögur heldur: Hand-
bók, Ritgerð, Guðspjall, Minningar, Sögu …
Langur aðdragandi
José Saramago fæddist 16. nóvember árið
1922 í Azinhaga, litlu þorpi fyrir norðan
Lissabon. Hans rétta nafn var José de
Sousa, en þegar nafn hans var skráð í þjóð-
skrána bætti skrifstofumaðurinn í þorpinu
viðurnefni fjölskyldu föður hans við nafnið
Sousa: Saramago. Þetta uppgötvaðist ekki
fyrr en Saramago var að byrja í skóla, og
frekar en að standa í stappi við skrifræðið í
landinu ákvað faðir hans að halda nafninu.
Foreldrar Saramagos voru fátækir leigu-
liðar, og höfðu ekki ráð á að kosta son sinn
til langskólanáms. Hann lærði lásasmíði í
iðnskóla, en einnig frönsku og bókmenntir
og kynntist því bæði portúgölskum bók-
menntum og frönskum með þessu verknámi.
Að öðru leyti er hann sjálfmenntaður, sótti
bókasöfn á kvöldin eftir vinnu og las allt
sem hann komst yfir, en fyrstu bókina sína
eignaðist hann ekki fyrr en hann var orðinn
18 ára.
Saramago vann ýmiss konar störf áður en
hann fékk starf við bókaútgáfu, sem hann
starfaði við í tæp 20 ár, og síðar varð hann
aðstoðarritstjóri dagblaðsins Diario de Not-
icias eftir byltinguna 1974, en missti starfið
nokkrum mánuðum seinna í pólitískum
hræringum í kjölfar hennar. Hann gekk í
kommúnistaflokkinn árið 1969, sem þá var
bannaður undir stjórn hins einræðissinnaða
Salazars, og er enn sannfærður kommúnisti.
Eftir að Saramago missti starf sitt á dag-
blaðinu vann hann sem þýðandi og skrifaði
stundum blaðagreinar, en tók líka að fást við
skáldskap í frístundum. Þó hóf hann rithöf-
undarferil sinn seint, var kominn hátt á sex-
tugsaldurinn þegar hann ákvað að verða rit-
höfundur. Aðspurður kveðst hann hafa verið
of ungur til að byrja að skrifa fyrir alvöru
fyrr á ævinni, og hefur reyndar sagt að lífi
sínu megi skipta í tvö tímabil: árin fram að
fimmtugu, lærdómsárin, og árin eftir fimm-
tugt, þegar starfsárin tóku við.
Reyndar gaf Saramago út skáldsögu árið
1947, undir nafninu Terra do pecado (Land
syndarinnar), skáldsögu sem vakti enga at-
hygli og varð hans eina skáldsaga í 30 ár.
Nú hefur hún verið endurútgefin, en Sara-
mago lítur ekki beinlínis á hana sem sitt
verk, finnst að ungi maðurinn sem skrifaði
þessa sögu sé annar maður með annan
skilning á skáldskap. Á þessum 30 árum
sem liðu þar til næsta skáldsaga kom út gaf
Saramago þó eitthvað út, 2 ljóðabækur
(1966, 1970) og smásagnasafn.
Helstu verk
Árið 1977 kom út fyrsta skáldsaga Sa-
ramagos eftir 30 ára þögn. Sú heitir Manual
de Pintura e Caligrafia (Handbók um mál-
aralist og skrautskrift) og er að hans sögn
ævisögulegasta bók hans. Hún segir frá mál-
ara sem snýr sér að skriftum í leit sinni að
þekkingu og er að því leytinu í anda síðari
verka Saramagos, því að skáldsögur hans
eru ævinlega þekkingarleit.
En það er ekki fyrr en árið 1980, með
skáldsögunni Levantado de Chão (Upp af
jörðu) að rithöfundarferill þess Saramagos,
sem við þekkjum, hefst í raun og veru. Í
þessari skáldsögu segir frá þremur kyn-
slóðum landbúnaðarverkamanna frá upphafi
20. aldar fram á miðjan 8. áratug, fábrotnu
bændafólki, sem býr við erfið lífskjör en
varðveitir þó reisn sína og skynsemi. Og
hér, í þessari skáldsögu, kemur hinn sér-
staki stíll Saramagos fyrir sjónir lesenda í
fyrsta sinn. Hann hefur sjálfur lýst því
hvernig það gerðist: Það var árið 1979 þegar
hann var að glíma við að skrifa söguna, og
gekk stirðlega að finna rétta tóninn. Þá var
það að í miðjum skrifum, og alveg óvænt, að
hann breytti um stíl, hvarf frá hefðbundinni
frásögn og tók að skrifa eins og menn tala.
Ástæðuna segir hann hafa verið viðfangs-
efnið, sveitafólk í Portúgal, fólk sem kunni
ekki að lesa, en sagði frá svo að allt í lífi
þess var munnlegt. Til að vera söguefninu
trúr fannst honum hann þurfa að segja frá á
sama hátt og þetta fólk, sem hafði sagt hon-
um frá lífi sínu.
Með Memorial do Convento (Minningar
úr klaustri, 1982) má segja að Saramago slái
í gegn sem skáldsagnahöfundur á alþjóð-
legum vettvangi. Sagan gerist á fyrri hluta
18. aldar og upp úr henni samdi ítalska tón-
skáldið Azio Corghi óperu sem nefnist Bli-
munda (frumsýnd í Mílanó 1990). Aðalper-
sónur sögunnar eru elskendurnir Baltasar
og Blimunda, skyggn kona sem getur
skyggnst inn í hugskot annarra. Þau tvö
slást í hóp þúsunda verkamanna sem strita
við að reisa geysistórt klaustur í Mafra, sem
konungurinn hét að reisa guði til dýrðar.
Blimunda og Baltasar eru fulltrúar þraut-
seigs og skynsams alþýðufólks, ásamt presti
nokkrum, sem er að smíða loftfar með að-
stoð þeirra, og Domenico Scarlatti, vini
þeirra og trúnaðarmanni, sem felur sig fyrir
Rannsóknarréttinum í verkstæði þeirra og
leikur á sembal. Fáviska og ofstæki ein-
kennir aftur á móti kirkjuna og konungs-
valdið. Í kjölfar þessarar skáldsögu var
Saramago gerður að persona non grata í
Mafra, en með Nóbelsverðlaununum mild-
aðist afstaða ráðamanna borgarinnar til
hans.
O Ano da Morte de Ricardo Reis (Árið
sem Ricardo Reis dó, 1982) er af mörgum
talin ein mesta skáldsaga Saramagos. Eins
og titillinn gefur til kynna er aðalpersónan
Ricardo Reis, læknir og ljóðskáld, sem stíg-
ur í land í Lissabon eftir margra ára dvöl í
Brasilíu. En Ricardo Reis var aldrei maður
af holdi og blóði, heldur er eitt af tilbúnu
skáldunum hans Fernandos Pessoa (1888-
1935), sem orti mörg af sínum bestu ljóðum
undir dulnefnum, en eitt þeirra var Ricardo
Reis. Saramago var unglingur þegar hann
rakst fyrst á ljóð eftir Ricardo Reis, og þau
hrifu hann mjög. Það var ekki fyrr en löngu
seinna að hann áttaði sig á því að Ricardo
Reis var ekki til.
Þegar Reis kemur til Lissabon með lang-
ferðaskipinu Highland Brigade er Fernando
Pessoa dáinn. Ricardo Reis kemst að því
daginn eftir komuna til borgarinnar, þegar
hann kaupir sér dagblað og les: „Fernando
Pessoa var jarðaður í gær …“ Ricardo Reis
ráfar um götur Lissabon í rigningu, stund-
um með hinum látna höfundi sínum, Fern-
ando Pessoa, og ræðir við hann um lífið og
bókmenntirnar. Grundvallarspurningar
vakna um skáldskap og veruleika. Argent-
íska skáldið Jorge Luis Borges á sér eðlileg-
an stað í bók sem þessari, það bendir Sara-
mago sjálfur á, því að Ricardo Reis er að
lesa bók Herberts Quains, The God of the
Labyrinth, en um hann skrifaði Borges smá-
söguna „Rannsókn á verkum Herberts
Quains“ (Ficciones). Þar að auki eru tákn
Borgesar á hverri síðu, speglar, skákborð,
fljót tímans, slóttugir og spilltir guðir, að
ógleymdu völundarhúsinu.
A Changada de Pedra (Steinflekinn,
1986), segir frá því að Spánn og Portúgal
rifna frá Pýrenneafjöllum og fljóta suður á
bóginn þar til þau setjast að í grennd við
Afríku. Spánverjar og Portúgalir eiga ekki
heima með hinum voldugu og ríku Evr-
ópulöndum, segir Saramago, og er þetta lík-
lega sú skáldsaga hans sem kemst næst því
að vera pólitísk.
Historia do Cerco de Lisboa (Sagan af
umsátrinu um Lissabon, 1988), segir frá
miðaldra prófarkalesaranum Raimundo
Silva, hlédrægum piparsveini, sem starfar
við stórt útgáfufyrirtæki. Hann er að rann-
saka gamalt handrit og breytir því, og
breytir þar með mannkynssögunni. Um leið
verða breytingar í lífi Raimundos sjálfs og
ákveðnar hliðstæður skapast milli fortíðar
og nútíðar, sagnfræði og skáldskapar.
O Evangelhio segundo Jesus Cristo (Guð-
spjall Jesú Krists, 1991), er umdeildasta bók
Saramagos og þótti reyndar mörgum sem
hún væri hreint guðlast. Kaþólskir víðs veg-
ar um heim brugðust hart við henni og
kröfðust þess að páfinn bannfærði Sara-
mago. Portúgalska ríkisstjórnin ákvað að
leggja hana ekki fram til bókmenntaverð-
launa Evrópusambandsins, en hörð viðbrögð
á alþjóðlegum vettvangi breyttu þeirri
ákvörðun. Eins og við er að búast fjallar
sagan um líf Jesú Krists á „ókristilegan“
hátt. Þó byggist hún að öllu leyti á guð-
spjöllunum en höfundurinn bætir ýmsu við
þau. Djöfullinn kemur fram sem fulltrúi
skynseminnar og guð er guð hefndarinnar.
Þegar Jesús deyr á krossinum gegn vilja
sínum segir hann: „Menn, fyrirgefið honum,
því hann veit ekki hvað hann gerir.“ Þrátt
fyrir gífurlega hörð viðbrögð vann Sara-
mago Portúgölsku rithöfundaverðlaunin fyr-
ir skáldsöguna. En úlfúðin og illdeilurnar
sem bókin olli í heimalandi hans urðu til
þess að Saramago fluttist úr landi og settist
að á Lanzarote.
Ensaio sobre a Cegueira (Blinda, 1995,
orðrétt þýðing er Ritgerð um blindu, í anda
Saramagos) er eina skáldsaga þessa mikla
höfundar sem hefur komið út á íslensku
(2000). Persónurnar sem fram koma í sög-
unni bera engin nöfn og eru nefndar eftir
sínum ytri einkennum, s.s. fyrsti blinding-
inn, gamli maðurinn með augnleppinn, unga
stúlkan með sólgleraugun, hundur táranna
o.s.frv. Blinda segir frá skelfilegri farsótt
sem herjar á heilt þjóðfélag og veldur alls-
herjarblindu. Aðeins ein persóna sleppur,
læknisfrúin, og verður hennar hlutskipti
verst allra í bókinni því að hún neyðist til að
horfa á niðurlægingu og skelfilega hnignun
siðmenningarinnar í kjölfar blindunnar
(þess má geta að kvenpersónur Saramagos
eru ævinlega sterkar og aðdáunarverðar
manneskjur). Blindingjarnir sjá ekki annað
en „mjólkurhvítan sjó“, sem er í hróplegu
ósamræmi við skítinn og viðbjóðinn sem
hleðst upp í hinni nafnlausu borg þar sem
sagan gerist. Í upphafi sögunnar er að finna
tilvitnun í Heilræðabókina (sem Saramago
fann upp, í anda Borgesar) þar sem segir:
„Ef þú sérð skaltu horfa. Ef þú horfir skaltu
taka eftir“.
Í Todos os Nomes (Öll nöfnin, 1997) eru
persónurnar og borgin aftur nafnlaus, að að-
alpersónunni undanskilinni, herra José,
skrifstofublók á skráningarstofu, sem bítur
það í sig að leita uppi konu, þegar hann
rekst á nafn hennar í spjaldskrá á skráning-
arstofunni þar sem hann vinnur. Sagan öll
fjallar um þessa leit hans. Það rignir mikið í
þessari sögu rétt eins og í Ricardo Reis, og í
henni er mikið myrkur. Atburðirnir gerast
að kvöld- og næturlagi, í dimmum eða lok-
uðum byggingum og umhverfið líkist allt
völundarhúsi, m.a.s. kemur við sögu þráður
Aríadne. Saramago hefur lýst tilurð þess-
arar skáldsögu, hann átti bróður, sem var 2
árum eldri en hann og dó 4 ára, og ákvað
sem fullorðinn maður að finna gröf hans. Þá
komst hann að því að andlát hans hafði aldr-
ei verið skráð, að opinberlega var bróðir
hans enn á lífi.
A Caverna (Hellirinn, 2000), er fyrsta
skáldsagan sem kom út eftir að Saramago
hlaut Nóbelsverðlaunin. Hún gerist í ná-
lægri framtíð, í þorpi leirkerasmiðsins Cip-
rianos Algors sem býr til leirvörur og selur í
Miðstöðina, lokað, tæknivætt samfélag,
fjarri náttúrunni, með stórri verslunarmið-
stöð, skemmtanamiðstöð, sjúkraþjónustu og
fleira í þeim dúr, og er smám saman að
leggja undir sig allt umhverfið og gleypa í
sig alla íbúa sveitarinnar. Nafn skáldsög-
unnar vísar í helli Platóns, enda líf nútíma-
mannsins meiri sýndarveruleiki en nokkru
sinni fyrr. Í miðstöðinni hafa náttúran og
raunveruleikinn verið þurrkuð út, menn
hætta að kaupa leirvörur Ciprianos af því að
þeir vilja heldur plast, og menn geta ferðast
um allan heim án þess nokkurn tíma að
þurfa að yfirgefa Miðstöðina. Á stóru skilti
við Miðstöðina stendur letrað: „VIÐ GÆT-
UM SELT YÐUR ALLT SEM ÞÉR
ÞARFNIST EF VIÐ KYSUM EKKI
Öðruvísi rithöfundur
„Hann hefur oft sagt að hann vilji að bækur sín-
ar beri því ótvírætt vitni að í þessum heimi okk-
ar hafi lifað maður að nafni José Saramago.“
José Saramago hlaut
Nóbelsverðlaun í bókmenntum
árið 1998. Hann er höfundur sem
sker sig úr, stíll hans er svo
auðþekkjanlegur og rödd hans
svo einstök og skýr. Hér er
fjallað um ævi hans og verk.
E f t i r S i g r ú n u Á s t r í ð i
E i r í k s d ó t t u r