Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.2004, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. nóvember 2004 | 3
urminningunni. Enn er hún nokkuð frá því
takmarki, því nýja bókin er aðeins 447 blað-
síður. En maður getur látið sig dreyma,
segir hún látlaust, þegar ég bendi henni á
að hún eigi magnbrautina hálfgengna ennþá
og vel það.
Aðalpersóna nýju sögunnar er myndlist-
arkona og í bókinni þakkar Kristín Marja
Hrafnhildi Schram, listfræðingi, fyrir upp-
lýsingar um íslenzkar listakonur fyrri tíma.
Er þetta lykilróman? spyr ég.
„Nei. Alls ekki. Upphaf sögunnar byggi
ég á frásögn um langömmu mína sem fór
hringinn, þegar hún fluttist frá Vestfjörðum
til Akureyrar til að mennta börnin sín. Að
öðru leyti er sagan einber skáldskapur.
Mig hafði lengi langað til að skrifa um
listakonu. Þegar svo skissubók frá 1893
kom upp í hendurnar á mér, fór ég með
hana til Hrafnhildar Schram og hún fann
strax út hver átti hana.
Seinna leitaði ég til Hrafnhildar og hún
sagði mér frá fyrstu kynslóð listakvenna,
benti mér á bækur og rit, og við spjölluðum
saman um mikilvæg atriði, eins og til að
mynda hvaða listamenn hefðu getað haft
áhrif á mína listakonu á námsárum hennar í
Kaupmannahöfn, hvaða sýningar hún hefði
getað séð og svo framvegis.“
– Hvað hét eigandi skissubókarinnar?
„Hún hét Kristín Þorvaldsdóttir, stundaði
listnám í Kaupmannahöfn og var á leið til
Rómar, þegar hún var kölluð heim til að
taka við heimili systur sinnar.“
– Og lagði listina á hilluna?
„Hún yfirgaf list sína.“
Ástin, listin og landið
– Þín listakona leggur listina ekki á hilluna.
En það fer meira fyrir ástinni framan af.
„Ég vildi láta þessi tvö sterku öfl; ást og
list, takast á.
Þegar kona ákvað að verða listakona en
kynnist ástinni, kallaði ástin á tíma hennar
og þjónustu og varð henni ekki til fram-
dráttar. En ef karl í sömu sporum kynntist
ástinni, fékk hann í konunni þjónustu og
gat haldið sínu striki.
Mig langaði að sjá, hvaða veruleiki biði
þessarar konu og hvernig samfélagið liti út
séð með augum konunnar.
Sagan gerist á 24 árum, aðallega á milli-
stríðsárunum, þegar Íslendingar höfðu
fengið nóg af hernaðarbrölti útlendinga og
öllum þeirra siðum og vildu snúa sér að
hinu þjóðlega. Íslenzkt, heilbrigt líf á fram-
faraheimilum til sveita var það sem koma
skyldi. Kvenfélags og ungmennafélagsand-
inn blómstraði.
Þetta var svolítið skondinn tími, mikill
myndarskapur á beztu bæjunum, húsfreyj-
urnar í stöðugri slátur og sultugerð, ef ekki
bara víngerð líka milli þess sem þær voru
að atast í öðru. Þær voru drifkrafturinn í
þessu öllu. En um leið áttu þær sinn þátt í
að halda niðri kynsystrum sínum, sem vildu
nýta hæfileika sína til annars.“
– Listakonan þín fer í síld til Siglufjarðar.
„Já. Þegar listnáminu í Kaupmannahöfn
lauk þurfti hún að eignast peninga til að
koma sér upp vinnuaðstöðu.
En þá kynntist hún ástinni og eins og
alltaf þegar karl stígur inn í líf konu, fóru
allar hennar ráðagerðir út um þúfur.
Ég fór sjálf til Siglufjarðar og ég heill-
aðist alveg af tilhugsuninni um fólk í
ákvæðisvinnu um hánótt í sól. Þetta er eitt-
hvað sem hvergi annars staðar er til.
Enda segja Þjóðverjar, að það sé eitthvað
í íslenzku skáldsögunum, einhver sérstakur
kraftur í mannlífinu.
En það fer auðvitað fram hjá okkur!“
– Listakonan þín millilendir í Skagafirði
áður en ástin ber hana til Borgarfjarðar
eystri. Er það út af Kjarval?
„Nei. Mig vantaði bara lítinn stað á Aust-
fjörðum fyrir söguna mína.
Ég kom reyndar á Borgarfjörð eystri,
þegar ég var 13 ára, fór með vinkonu minni
í síld, en gafst upp eftir eina og hálfa
tunnu. Ég gleymdi víst að slógdraga og
varð stöðugt að byrja upp á nýtt. Þegar ég
var hálfnuð með tunnu tvö, var ég orðin
svolítið leið og fór heim aftur.
En í minningunni var staðurinn magn-
aður; litrík fjöll og álfaborgin svona glæsi-
leg. Og þegar til kom hentaði hann fyrir
söguna mína.“
– Það má eiginlega segja að ástin renni af
listakonunni þinni fyrir austan og þá leitar
hún skjóls í Öræfunum.
„Já. Ég var fljót að velja Öræfasveitina,
þegar mig vantaði þriðja staðinn fyrir mína
konu.“
– Af hverju?
„Hún er í miklu uppáhaldi hjá mér. Vin-
kona tengdamóður minnar var þar í sveit
og síðar í kaupavinnu og sagði svo
skemmtilega frá mannlífinu þar.
Ég hef nefnilega haft sterka bakhjarla
þar sem eru þrjár konur; tengdamóðir mín,
Bogga Sigfúsdóttir, sem er úr Skagafirði,
Elsa Jónsdóttir frá Borgarfirði eystri og
Erna S Jónsdóttir, Reykjavík, kaupakona
til margra ára í Öræfasveit.
Ég lagðist eins og pest á þær, rakti úr
þeim garnirnar og lét þær teikna upp fyrir
mig heilu bæina svo að ekkert færi á milli
mála og ég gæti hreyft mig frjálslega innan
sögunnar.
Og þegar mig vantaði lítið hús á Borg-
arfirði eystri rölti Arngrímur Viðar Ást-
geirsson með mér um þorpið og nágrenniðð
og fann rétta staðinn fyrir mig. Elsa amma
hans sagði mér eitt og annað að austan,
meðal annars frá þvottapottunum, sem voru
kyntir með selspiki, þegar kolin dugðu ekki.
Og þegar ég kom í Öræfasveitina, leyfði
Guðrún Bergsdóttir mér að valsa um að
vild.
Fyrir utan þessar hjálparhellur mínar
safnaði ég víða í sarpinn. Ég hefði ekki trú-
að því fyrir, að ég hefði svona gaman af að
garfa í íslenzku þjóðlífi og þjóðháttum. Það
er varla að ég hafi lesið nokkrar bók-
menntir síðustu átta árin, aðrar en lýsingar
á landi og lýð, fuglabækur og önnur fræði-
rit.
Ég byrjaði svo á sögunni fyrir fjórum ár-
um.“
– Þú leggur mikið upp úr konunum í sögu
þinni. Samt finnast mér karlar vera að-
aldrifkrafturinn.
„Veiztu. Ég var nú bara að uppgötva það
fyrir fjórum dögum,“ segir Kristín Marja
og skellihlær. „Ég var á tónleikum í Flens-
burg í Þýzkalandi, þar sem Yggdrasill kom
fram, þegar þetta rann upp fyrir mér.
Kannski hefur músíkin þeirra verið svona
karlmannleg! En mér varð svo mikið um að
ég varð að fara út og fá mér frískt loft!
Þetta var svo sem mátulegt á mig.“
– En þú lætur listina sigra.
„Vertu ekki of viss. En auðvitað er það
flókið fyrir söguhetju mína að vinna úr list-
inni í þessu samfélagi sem var, og er reynd-
ar enn. Lítið samfélag er grimmt. Listakon-
an mín getur verið fulltrúi kvenna sem
langaði að ná árangri á sviði vísinda, stjórn-
mála, nú eða lista, eða einhverju öðru
sviði.“
– Þú sagðir áðan, að þig hefði lengi lang-
að til að skrifa um listakonu. Af hverju
myndlistarkona?
„Ég fékk áhuga á myndlist fimm ára.
Pabbi málaði í frístundum og ég fylgdist
með og skoðaði líka listaverkabækurnar
hans. Ég var 18 ára, þegar ég kom fyrst til
útlanda og ég fór beint á listasafn. Ég man
hvað það var stórkostleg stund að sjá mál-
verk, sem ég hafði mænt á í listaverkabók-
unum sem barn. Það jafnast ekkert á við
það að standa andspænis verkinu sjálfu.
Ef ég fer utan liggur leiðin oftast á lista-
söfn. Þar fæ ég stundum hugmyndir og
maður heldur sig náttúrlega á þeim stöðum,
þar sem von er á góðri hugmynd!“
– Eitthvað málað sjálf?
„Ég hef oft dúllað við að mála.
Reyndar líka að læra á píanó. En svo
varð ritlistin ofan á.“
– Og Mávahlátur varð til?
„ Já. Mávahlátur var mín fyrsta bók. Oft
byrjar fólk á ljóðum og fer svo yfir í skáld-
söguna, en ég byrjaði á öfugum enda eins
og venjulega.
Reyndar samdi ég smásögu 7 ára; Ungi
með horn heitir hún og kom út á prenti.“
Hér verður Kristín Marja hugsi. „Ég
þarf nú einhvern tíman að gera eitthvað
meira með hana.“ Svo heldur hún áfram.
„Ég fékk fyrstu hugmyndina að Máva-
hlátri um tvítugt, en það var ekki fyrr en
ég var úti í Bremen tíu árum síðar að ég
ákvað að verða rithöfundur. Og vatt mér
einfaldlega í það. Skrifaði skáldsögu, barna-
sögu, leikrit fyrir börn og leikrit fyrir full-
orðna. Þetta voru fjögur stórverk, sem
aldrei litu dagsins ljós.“
– Nú?
„Henti þessu öllu. En þetta var góð æf-
ing.
Ég átti sem sé að baki langan og glæsi-
legan feril, þegar ég byrjaði á Mávahlátri!“
– En þú fórst bæði í kennslu og blaða-
mennsku.
„Sextán ára gömul las ég bók um Richard
Sorge, sem var blaðamaður og njósnari.
Mér fannst blaðamennskan flott starf, sá
mig gjarnan í anda sem heimsfréttamann í
Bogartfrakka. En svo fór ég óvart í Kenn-
araskólann, gerðist kennari í nokkur ár,
stundaði jafnframt nám í Háskólanum, og
komst svo loks í blaðamennskuna. Ég fékk
reyndar engan Bogartfrakka, en þetta voru
fín ár, bæði kennslan og blaðamennskan.
Nú hef ég sinnt skáldskapnum eingöngu í
átta ár.“
Fer í annan heim
– Þú hefur skrifað bæði smásögur og skáld-
sögur. Engin ljóð?
Það verður þögn. Svo segir Kristín Marja
varlega: „Jú. Ég á líka ljóð.
En ég er ekki búin að snyrta þau til
brottfarar.“
– Hvort fellur þér betur að skrifa smá-
sögu eða skáldsögu?
„Ég fæ oftar hugmyndir að smásögum og
mundi vilja skrifa meira af þeim. Mér finnst
form smásögunnar svo aristókratískt.
En skáldsagan er þurftafrek, þegar hún
einu sinni hefur hreiðrað um sig. Ekkert
annað kemst að. Engin pása, eins og maður
fær milli smásagna. Bara endalaus barátta
við erfitt fólk og stöðug glíma við formið.
Þess utan fer maður í annan heim, þann
sem verið er að skapa, er þar kannski árum
saman, einangraður og oft illa haldinn,
svefnlaus, lystarlaus og hættulega viðutan.
En samt sæki ég í þennan heim. Og í
þessu annarlega ástandi fæ ég hugmynd-
irnar.
Það bjargar öllu að ég kem eðlilega fyr-
ir.“
Kristín
Marja
Morgunblaðið/Kristinn
Kristín Marja Baldursdóttir Þegar kona ákvað að verða listakona en kynntist ástinni, kallaði ástin á tíma hennar og þjónustu og varð henni ekki til fram-
dráttar. En ef karl í sömu sporum kynntist ástinni, fékk hann í konunni þjónustu og gat haldið sínu striki.