Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 18

18 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004
Litlar sögur af
dýrunum í Afr-
íku, Litlar sögur
af dýrunum í
Ameríku, Litlar
sögur af dýr-
unum í Asíu,
Litlar sögur af
dýrunum í Ástr-
alíu og Litlar
sögur af dýrunum í Evrópu eru
eftir Tony Wolf. María Bjarka-
dóttir þýddi.
Hér er um að ræða fimm bækur
sem hafa að geyma fyndnar og
fróðlegar sögur af dýrunum í
hverri heimsálfu fyrir sig og
greina frá skondnum ævintýrum
sem þau lenda í, ásamt sam-
skiptum þeirra við mennina. Aft-
ast í bókunum eru að auki sérkafl-
ar um lífshætti þeirra dýra sem
sögurnar fjalla um. Gullfallegar
myndir prýða bækurnar. Þetta
eru tilvaldar sögur fyrir unga les-
endur, líka til að hlusta á rétt fyr-
ir svefninn.
Útgefandi er Skjaldborg. Hver
bók er 32 bls. Verð kr. 1.690.
Ránfuglar eru
eftir Robin Kerr-
od. Atli Magn-
ússon þýddi.
Ránfuglar eru
meðal þróttmestu
og mikilfengleg-
ustu rándýra á
jörðinni. Þessi
bók hefur að
geyma spennandi fróðleik um lífs-
hætti þeirra. Við kynnumst því
hvernig fálkinn steypir sér yfir bráð
sína, örninn hnitar hringa í háloft-
unum, uglan steypir sér hljóðlaust
og gammar nýta sér verkfæri í
fæðuleit. Skoðaðir eru einstakir rán-
fuglar og sagðar helgisagnir og þjóð-
sögur um ránfugla frá ýmsum tím-
um.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
64 bls. Verð kr. 2.480
Samræður við
Guð – þriðja bók
er eftir Neale
Donald Walsch.
Björn Jónsson
þýddi.
Fyrri tvær
bækur höfundar
hafa hlotið mikl-
ar vinsældir hér
á landi sem annars staðar. Í þess-
ari þriðju bók heldur höfundur
áfram að spyrja flókinna spurninga
um flest það er varðar mannlegt líf
– og hann fær svör. Í bókinni er
lögð áhersla á stærstu spurning-
arnar sem blasa við manninum,
hugmyndir um önnur tilverusvið,
aðrar víddir og hvernig sá marg-
slungni vefur sem umlykur mann-
lífið myndar eina heild. Þetta er
bók fyrir alla sem búa yfir opnum
huga, takmarkalausri forvitni og
þrá eftir að leita sannleikans. Hún
verkur hvern og einn sem les til
umhugsunar og þess að líta í eiginn
barm.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin
er 324 bls. Verð kr. 3.980.
Nýjar bækur
Þriðja árþús-
undið er eftir
Gunnar Dal.
Í þessu verki
fjallar Gunnar
Dal af mannviti
og yfirburða-
þekkingu um
framtíð mann-
kyns á verald-
legum og and-
legum vettvangi og ber hana
saman við samtímann. Gunnar er
óhræddur við að opna hug sinn og
nálgast efnið frá nýjum sjón-
arhornum. Hann varpar fram
fjölda spurninga sem brenna á
hverjum hugsandi manni og svarar
þeim jafnharðan á ljósan og að-
gengilegan hátt.
Verkið víkkar sjóndeildarhring
lesenda, eykur hæfni þeirra til
skilnings á þróun manns og um-
hverfis og hvetur þá til að horfa til
framtíðarinnar með bjartsýni og
tilhlökkun.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin
er 170 bls. Verð kr. 3.480.
Í BYRJUN fimmta áratugar síðustu aldar hófst
pólitískt menningarstríð hér á landi sem hefur
staðið svo að segja linnulaust allar götur síðan.
Ný ævisaga Halldórs Laxness eftir Halldór Guð-
mundsson segir frá þessu stríði enda kom Lax-
ness þar við sögu allt frá byrjun, en bókina sjálfa
mætti jafnframt lesa sem nýjasta útspilið í þessu
stríði.
Upphafið rekur Halldór til þess að Jónas
Jónsson frá Hriflu hafði forgöngu um það árið
1940 að árlegur skáldastyrkur Alþingis til Hall-
dórs Laxness og Þórbergs Þórðarsonar var
lækkaður til muna en báðir höfðu þeir þá tekið
sér stöðu meðal vinstrisósíalista í íslenskum
stjórnmálum. Næstu ár verða hörð átök á milli
Jónasar og róttækra og frjálslyndra lista- og
menntamanna sem snúast um eignarhaldið á ís-
lenskri menningu. Jónas beitir fyrir sig Menn-
ingarsjóði í krafti stöðu sinnar sem formaður
menntamálaráðs, gefur meðal annars út ljóða-
söfn þjóðskálda á borð við Einar Benediktsson
og Jónas Hallgrímsson og skrifar stóryrtar
greinar í blöð þar sem hann talar gegn nýjum
stefnum í bókmenntum og listum en fræg sýning
hans á verkum „klessumálara“ sem hann kallaði
svo í útstillingarglugga Gefjunar lýsti íhalds-
sömum viðhorfum hans hvað best. Laxness tek-
ur þátt í útgáfustarfi Máls og menningar og
Heimskringlu en sjálfur taldi hann þessi félög
„front vinstri hreyfingarinnar“ (459) í landinu en
ekki hinar hefðbundnu pólitísku stofnanir. Hann
skrifar einnig fjölda greina sem Halldór Guð-
mundsson segir lið í „menningarbaráttu, átökum
um forræðið í íslenskum bókmenntum og bóka-
útgáfu“ (459). Í fyrstu er víglínan í þessari bar-
áttu ekki skýrt dregin á milli vinstri- og hægri-
manna eða sósíalista og borgaralegra afla.
Sigurður Nordal, Gunnar Gunnarsson og Ragn-
ar Jónsson í Smára tóku til að mynda allir þátt í
útgáfu Máls og menningar og Heimskringlu.
Ragnar er einnig útgefandi að Íslendingasögum
með nútímastafsetningu sem Laxness hafði um-
sjón með og olli miklum deilum en Jónas taldi út-
gáfuna hluta af „skemmdarstarfsemi komm-
únista í menningarmálum“ (465). Eins og
Halldór Guðmundsson bendir á snerist baráttan
ekki aðeins um stjórnmálaskoðanir heldur og
„menningararfinn, en ekki síður um valdmörk
stjórnmálamanna í menningarlífinu, og það
skildi Jónas ekki“ (470). Þegar fram liðu stundir
varð víglínan milli hægri og vinstri skýrari. Lax-
ness er í miðju átakanna allt fram á sjöunda ára-
tuginn er hann gefur út Skáldatíma og gerir upp
við Sovétkommúnismann sem hann hafði talað
fyrir af miklum sannfæringarkrafti frá því á
fyrri hluta fjórða áratugarins. Líkleg skýring á
því að vinstrimenn höfðu menningarpólitísk und-
irtök í landinu á þessum árum er einmitt sú að
tveir af sterkustu rithöfundum þjóðarinnar voru
í þeirra liði, Halldór og Þórbergur. Þeir voru
báðir í Bókmenntafélagi Máls og menningar og
skrifuðu greinar í öflugt tímarit þess. Bók-
menntaútgáfa félagsins var hins vegar ekki sér-
lega sterk. Halldór var gefin út af Helgafelli,
bókaútgáfu Ragnars í Smára, og sömu sögu var
að segja um Þórberg og marga af fremstu höf-
undum landsins á þessum árum. Það kemur
fram í ævisögu Halldórs að þrátt fyrir að Ragnar
og Kristinn E. Andrésson, forsprakki Máls og
menningar, hafi líklega komist að samkomulagi
um að verk Halldórs kæmu út hjá Helgafelli
þótti Kristni það ekki sársaukalaust; í dagbók
eiginkonu hans, Þóru Vigfúsdóttur, segir að
Kristinn hafi verið „þungbúinn og þögull þessa
fyrstu daga í september 1943 og sjálfri fannst
henni þvert gegn vilja sínum að þeir höfundar
sem gengu á mála hjá Ragnari um þessar mund-
ir hefðu einhvern veginn gengið óvininum á
hönd, væru að hugsa um peninga en ekki hug-
sjónir“ (490). Árið 1955 var Almenna bókafélagið
stofnað af borgaralegum rithöfundum og
menntamönnum til mótvægis við Mál og menn-
ingu. Baráttan um forræðið í íslenskum bók-
menntum og bókaútgáfu hélt áfram þótt þíða
hafi komið inn á milli. En það er í raun og veru
ekki fyrr en á níunda og tíunda áratugnum sem
Mál og menning verður að sterku afli í íslensk-
um bókmenntaheimi og þá undir stjórn Halldórs
Guðmundssonar. Mál og menning var þá með
marga af fremstu höfundum landsins á sínum
snærum og var áberandi í bókmenntaumræð-
unni með Halldór fremstan í flokki. Halldór Lax-
ness var hins vegar enn hjá Helgafelli sem út-
gáfufélag Ólafs Ragnarssonar Vaka keypti árið
1985. Fimmtán árum síðar, í apríl árið 2000, varð
sögulegur viðburður er Mál og menning og
Vaka-Helgafell sameinuðust en bæði eiga þau
rætur sínar í Heimskringlu, forlaginu sem
að skáldskaparfræði Laxness var alls ekki í
anda pólitískra skoðana hans; hann aðhylltist
ekki afturhaldssama fagurfræði sovétkomm-
únista sem voru, eins og Jónas frá Hriflu þótt
kaldhæðnislegt megi virðast, andvígir hinum
nýju straumum og stefnum í listum og hann
skrifaði aldrei sósíalrealískar bókmenntir (sjá
t.d. 425, 472 og 474). Þessi mikla áhersla á póli-
tískt líf Laxness er því hugsanlega til komin af
öðrum ástæðum; Halldór hefur ef til vill viljað
halda þessum kafla í lífi Laxness vel til haga svo
ekki væri hann sakaður um að vilja hlífa honum.
Og líklega verður það seint gert. Myndin sem
Halldór dregur upp af nafna sínum lítur ekki út
fyrir að vera fegruð, hvorki þegar kemur að
stuðningi hans við sovétkommúnismann né í
öðrum efnum. Myndin af skáldinu er heldur
ekki einföld.
Bókin sýnir Halldór Laxness sem spjátrung
og sjentilmann en líka tilætlunarsaman og ótrú-
lega ákafan og vinnusaman mann með óþrjót-
andi baráttuþrek og viljastyrk. Hann var komm-
únisti og hugsjónamaður en jafnframt
tækifærissinni og á köflum nánast eins og auð-
trúa einfeldningur en ekkert er þó einhlítt í
þessum efnum. Þrátt fyrir að hafa óbilandi
sjálfstraust og vera haldinn ódrepandi metnaði
gat Halldór verið afbrýðisamur út í aðra höfunda
(95) og hann var einkennilega hörundsár þegar
gagnrýnendur voru annars vegar, meira að
segja veðurfræðingurinn í Ríkisútvarpinu fær
hann til að stökkva upp á nef sér fyrir að halda
því fram að honum finnst stundum eins og Hall-
dór sé að ljúga öllu sem standi í sögunum; Hall-
dór bannar að „þessi veðurfræðingur“ lesi nokk-
uð upp af verkum sínum í útvarpið og sendir
útvarpinu síðan tóninn með því að leggja til að
það verði kallað „Hósta- og ræskingastassjón ís-
lenska ríkisins“ en slík hljóð þóttu honum full-
mikil í viðtækinu (454). Það er einnig hnýsilegt
að sjá hvernig Halldór brást við ævisögu sem
Stefán Einarsson, bókmenntaprófessor í Banda-
ríkjunum, skrifaði um hann og átti að koma út á
þrítugsafmæli skáldsins 1932. Stefán beitti sál-
fræðilegu mati á ævi Halldórs í anda sálkönn-
uðarins Alfreds Adlers og hugðist „sýna fram á
að Halldór [væri] haldinn minnimáttarkennd
sem hann bæt[t]i upp með mikilmennskulátum
en h[efði] drætti snillings“ (296). Halldóri leist
ekki á þessa nálgun og hafnaði verkinu pent.
Peningaleysi hrjáði Halldór lengst framan af og
hafði geysileg áhrif á einkalíf hans og starf; hann
er oft drifinn áfram af fjárskorti í ritstörfum sín-
um. Hann er hins vegar algerlega andvígur hefð-
bundinni launavinnu. Hann var tvíbentur í af-
stöðu sinni til fjölskyldu sinnar, vildi hafa hana
nærri sér en samt í ákveðinni fjarlægð.
Laxness er lýst sem flóknum manni í bókinni.
Að mati Halldórs Guðmundssonar togast þó
tveir andstæðir þættir á í skáldinu alla tíð, að
vera Íslendingur eða heimsborgari, en það var
Kristinn E. Andrésson sem fyrstur notaði þau
orð um skáldið (sjá t.d. 118 og 299). Líklega ligg-
ur það í augum uppi að þessir þættir hafi með
einhverjum hætti togast á í manni eins og Hall-
dóri Laxness en sennilega er lýsingin þó fremur
merki um þá algengu tilhneigingu í ævisögum af
þessu tagi að einfalda hlutina, smætta þá ofan í
viðráðanlegar hugtakatvenndir, þekktar stærð-
ir. Bók Halldórs Guðmundssonar er til allrar
hamingju nokkuð laus við þetta stílbragð.
Díalektík og rómantík
Í bókinni segir á einum stað að það sé erfitt að
koma stuðningi Laxness við einræði komm-
únísks flokks heim og saman við persónu hans
og lífsreynslu: „Málfrelsi er forsenda höfund-
arstarfsins og sjálfum var honum frelsið undan
öllum kvöðum jafn ómissandi og súrefnið í and-
rúmsloftinu; hér er staðfestur sá reginmunur
sem oft var á höfundinum Halldóri og persón-
unni“ (301). Það er einn af meginkostum bók-
arinnar að Halldór leggur sig eftir því að sýna
fram á þversagnir í orðum eða málflutningi Hall-
dórs með því að stefna saman ólíkum heimildum
um sömu viðburði. Með þessum hætti afhjúpar
Halldór til dæmis trúgirni Laxness í Sov-
étheimsóknum sínum og tilraunir seinni ára til
að leiðrétta kúrsinn í eigin fortíð, ef svo má
segja. Í Skáldatíma rifjar Laxness til að mynda
upp hin frægu réttarhöld yfir Búkarín í Moskvu
árið 1938 en hann var viðstaddur þau eins og
sést á stórmerkilegri mynd sem birt er í bókinni
(413). Þegar hann lítur aftur sér hann rétt-
arhöldin sem eitt „sérkennilegasta sjónarspil“
sem hann hefur verið viðstaddur, hann segir að
yfir þeim hafi legið „einhver óveruleiki“ og „hol-
hljóð“ hafi verið í öllu sem talað var og marxískri
orðræðu dómara jafnt sem sakborninga líkir
hann við „guðfræðiþrugli[ð] hjá Rannsókn-
arrétti miðaldanna“. Í bréfi sem hann sendir þá-
verandi eiginkonu sinni, Ingibjörgu Ein-
arsdóttur, um þennan sama viðburð virðist hann
aftur á móti trúa öllu sem fram fer eins og til var
ætlast. „Ég var viðstaddur öll réttarhöldin hér
Ragnar Jónsson og Kristinn E. Andrésson stofn-
uðu saman árið 1934. Pólitískir múrar sem risu
virtust fallnir. Til varð útgáfufélagið Edda sem
Halldór Guðmundsson og Ólafur Ragnarsson
veittu forstöðu. Með vissum hætti var Halldór
Laxness loksins kominn í hús hjá Máli og menn-
ingu. En þar með er sagan ekki öll. Árið 2002
kaupir umfangsmikill kaupsýslumaður, Björg-
úlfur Guðmundsson, meirihluta í útgáfufélaginu
Eddu en hann hafði þá um nokkurt skeið rekið
hægrisinnað bókaforlag sem hann kallaði Hið
nýja bókmenntafélag. Páll Bragi Kristjónsson,
sem hafði starfað hjá Almenna bókafélaginu á
sínum tíma og Hinu nýja bókafélagi, var ráðinn
framkvæmdastjóri félagsins en Halldór Guð-
mundsson hætti störfum hjá því í maí 2003 og
sneri sér að ritun ævisögu Halldórs Laxness,
sem hér er fjallað um, með stuðningi Eddu. Í
menningarsögulegu samhengi voru þetta merki-
leg kaup því nú voru hægrimenn loksins komnir
með álitlega stöðu í íslenskri bókaútgáfu. Að
auki virtust þau staðfesting á því að múrarnir
sem risu í kalda stríðinu væru endanlega fallnir.
Það átti þó fljótlega eftir að koma í ljós að hjörtu
hinna fornu fjenda voru ekki beinlínis farin að
slá í takt. Í nóvember í fyrra kom út hjá Al-
menna bókafélaginu, sem nú er innan vébanda
Eddu, fyrsta bindi ævisögu Halldórs Laxness
eftir Hannes Hólmstein Gissurarson sem hefur
verið talinn einn af helstu hugmyndafræðingum
íslenskra hægrimanna undanfarin ár. Glöggir
menn þóttust sjá að plott hægrimanna væri ekki
aðeins að sölsa undir sig það menningarlega
kapítal sem fólst í sterkri stöðu á bókamarkaði
heldur einnig það sem fólst í hinni sögulegu
stærð Halldórs Laxness; enn væri barist um
eignarhaldið á íslenskri menningu. En þetta
plott virtist fara út um þúfur. Bók Hannesar
Hólmsteins var harðlega gagnrýnd fyrir óvönd-
uð vinnubrögð sem fælust í því að nýta ótæpilega
texta og rannsóknir annarra manna, þar á meðal
Halldórs Laxness, án þess að geta heimilda eins
og venjur segja fyrir um. Hannes mótmælti
þessum ásökunum og sagði þær vera ofsóknir
„vinstrisinnaðra menntamanna“ gagnvart sér.
Deilur um málið hafa staðið meira og minna allt
þetta ár og ekki enn séð fyrir endann á því en
fyrir skömmu kærði Auður Sveinsdóttir, ekkja
Halldórs Laxness, Hannes fyrir ritstuld úr verk-
um skáldsins.
Á meðan þessu öllu stendur situr Halldór
Guðmundsson við og skrifar sína ævisögu um
Laxness. Hann tekur þá skynsamlegu ákvörðun
að hafa sig ekki í frammi í deilunum um verk
Hannesar þó að varpa megi fram þeirri spurn-
ingu hvort riftun hans á samningi sínum við
Eddu um ritun ævisögu Laxness í febrúar síð-
astliðnum hafi lýst einhvers konar afstöðu til
málsins. Það er hins vegar óhætt að álykta sem
svo að ævisaga Halldórs um nafna sinn sé inn-
legg í baráttuna um eignarhaldið á íslenskri
menningu; þótt vinstrimenn hafi þurft að horfa á
eftir Máli og menningu í hendur auðvaldsins þá
eru þeir ekki tilbúnir til þess að leyfa hægri-
mönnum að móta skilning þjóðarinnar á skáld-
inu sínu.
Að vísu er það ekki alveg rétt að bók Halldórs
sé nýjasta útspilið í þessu ríflega sextíu ára
gamla menningarpólitíska stríði; í gær kom
nefnilega út annað bindi ævisögu Halldórs Lax-
ness eftir Hannes Hólmstein Gissurarson. Sagan
er líklega langt frá því öll.
Ekki einfölduð mynd
Í þessu ljósi er athyglisvert að Halldór leggur
áberandi mikla áherslu á pólitíska þátttöku Hall-
dórs Laxness í ævisögunni, jafnvel svo að höf-
undarverk skáldsins hverfur í skuggann á köfl-
um. Líklegt er að margur hafi átt von á því að
Halldór myndi þvert á móti leggja höfuðáherslu
á bókmenntatúlkun í verki sínu enda er hann
bókmenntafræðingur og einn af helstu sérfræð-
ingum landsins í verkum Laxness. Það er vissu-
lega hægt að færa rök fyrir því að pólitísk þátt-
taka Laxness sé mikilvægur hluti ævi hans og
hugsanlega til skilnings á verkum hans. Ein af
meginniðurstöðum Halldórs er aftur á móti sú
Halldór um Halldór frá
BÆKUR
Ævisaga
Eftir Halldór Guðmundsson. JPV-útgáfa. Reykjavík
2004. 824 bls.
Halldór Laxness. Ævisaga
Halldór Laxness Halldór Guðmundsson