Lesbók Morgunblaðsins - 02.04.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. apríl 2005
N
ærvera Guðs var yfirskrift
gagnrýni sem ég skrifaði um
tónleika kanadíska píanó-
leikarans Marc-André
Hamelin á Listahátíð í
Reykjavík í fyrra. Tónleik-
arnir voru yfirgengilegir, jafnvel yfirnátt-
úrulegir, einhverjir þeir mögnuðustu sem hér
hafa verið haldnir, enda er Hamelin með mestu
píanósnillingum heims. Geisladiskarnir með
leik hans eru orðnir fjölmargir og er sér-
staklega ánægjulegt hve hann hefur verið ötull
við að taka upp tónlist eftir lítt þekkt tónskáld,
sem sum hver eru ekkert síður merkileg en
þau frægari.
Nýverið kom t.d. út diskur með Hamelin þar
sem hann flytur eingöngu tónlist eftir rúss-
neska tónskáldið Nikolai Kapustin, en hann er
fæddur 1937. Það sem er
óvanalegt við diskinn er
að þetta er djass sem er
að öllu leyti skrifaður
niður. Það er engin impróvisasjón; verkin
mæta kröfum um þróun tónefnis, uppbygg-
ingu, framvindu, stígandi og annað sem gjarn-
an eru gerðar til „sígildrar“ tónlistar, en tón-
málið er að öllu leyti komið úr djassheiminum.
Þetta er auðvitað engin nýlunda; nægir að
nefna tónsmíðar Gershwins því til staðfest-
ingar, en tónlist Kapustins er miklu framsækn-
ari – enda nýrri – á vissan hátt minnir hún á þá
sem Chick Chorea hefur búið til.
Unaður er að hlýða á Hamelin; tæknilega
séð er spilamennskan fullkomin; ótrúlegustu
hlaup hljóma eins og þeim sé stýrt af háþró-
uðum vélbúnaði en þrátt fyrir það er túlkunin
síður en svo vélræn. Allskonar blæbrigði ein-
kenna túlkunina, sem er skemmtileg blanda
hamslausra ástríða og nútímalegra svalheita.
Hvort Hamelin hefur réttu sveifluna er hins-
vegar eitthvað sem ég læt meiri djassnörda en
mig um að dæma; frá mínum bæjardyrum séð
er diskurinn einstakur og ég mæli hiklaust með
honum.
Hvað er nútímatónlist?
Sú blanda akademískra vinnubragða og djass-
tónmáls sem finna má geisladiski Hamelins
vekur hugleiðingar um stöðu nútímatónlistar í
dag, ekki síst á Íslandi. Fyrsta spurningin er
kannski þessi: Hvað ER eiginlega nútíma-
tónlist? Er nútímatónlist það sem maður heyr-
ir aðallega á Myrkum músíkdögum? Kapustin
er virðulegt tónskáld; samt hljómar það sem
hann hefur samið eins og hver önnur djass-
tónlist. Eru verk hans nútímatónlist?
Skemmst er að minnast þess þegar Gísli
Marteinn ræddi við Atla Heimi Sveinsson tón-
skáld og sagði að hann og margt annað venju-
legt fólk skildi ekki nútímatónlistina sem Atli
Heimir semdi. Tónskáldið spurði hann þá
hvort hann hefði einhvern tíman komið á tón-
leika þar sem tónlist hans hefði verið flutt en
Gísli Marteinn kvað svo ekki vera.
Þetta hlýtur að teljast eitthvert undarleg-
asta augnablik í íslenskri tónlistarsögu í lengri
tíma. Er ekki eitthvað bogið við það að ræða
við eitt okkar þekktasta tónskáld fyrir framan
alþjóð, hafa skoðanir á tónlist hans en við-
urkenna svo að hafa aldrei hlustað á hana –
eins og ekkert sé sjálfsagðara? Maður veltir
fyrir sér afhverju tónlist Atla Heimis hafi
þessa ímynd sem gerir að verkum að maður
eins og Gísli Marteinn segist ekki skilja hana,
án þess að hafa nokkru sinni heyrt hana? Er
hún svona óskiljanleg og óþolandi að maður
þarf ekki einu sinni að hlusta á hana til að vita
það að hún sé óskiljanleg og óþolandi?
Úr tengslum við almenning
Í bók sinni Serious Music and All That Jazz
setur tónlistargagnrýnandinn Henry Pleas-
ants „alvarlega“ nútímatónlist að miklu leyti
undir hatt raðtækninnar, eða seríalismans.
Hann bendir á að þessi tækni, sem má rekja til
Arnolds Schönbergs (1874-1951) og náði tölu-
verðri útbreiðslu eftir Seinni heimsstyrjöld,
hafi aldrei orðið vinsæl. Raðtækni er bylting-
arkennd tónsmíðaaðferð sem byggist á tiltek-
inni röð tóna, styrkleikabrigða, lengdargilda
nótna, o.s.frv. Röðin er endurtekin aftur og aft-
ur í ýmsum myndum og eru verk samin með
þessari aðferð ómstríð, jafnvel torræð ef miðað
er við dægurtónlist nútímans og þá sem samin
var á 19. öld og fyrr. Pleasants segir að engin
raðtækniverk hafi veitt honum ánægju.
Er menningarstefna sökudólgurinn?
Að hluta til kennir Pleasants menningarstefnu
margra stjórnvalda um að raðtæknin hafi yf-
irleitt náð fótfestu. Hann ber saman hlutverk
tónskáldanna núna og í gamla daga; í dag sé
ríkjandi það viðhorf að tónskáldin séu snill-
ingar yfir aðra hafnir. Slík ofurmenni telji sig
vita betur en aðrir hvers konar menning eigi
erindi við almenning. Stjórnvöld styðji við bak-
ið á þeim með styrkjum og starfslaunum og sé
afleiðingin sú að tónskáldin séu búin að missa
öll tengsl við raunveruleikann. Ólíkt tón-
skáldum fyrri alda þurfi þau ekki lengur að
selja list sína, nú geti þau samið tónlist sem
enginn skilur án þess að fjármálin haldi fyrir
þeim vöku á næturnar. Samkvæmt Pleasants
væru tónskáld nútímans fyrir löngu farin að
semja skemmtilegri tónlist ef hið opinbera
styddi þau ekki með ráðum og dáðum.
Auðvitað var raðtæknin ekki eina tón-
smíðaaðferðin sem notuð var á 20. öld, tónlist
Stravinskys, Prokoffiefs, Shostakovich,
Rachmaninoffs, Bartóks, Scriabins, og
Hindemiths byggist t.d. ekki á seríalisma og er
líka talsvert aðgengilegri. Hinsvegar var
seríalisminn drottnandi stefna í tónsköpun upp
úr 1950, og sennilega er það sú tónlist sem Gísli
Marteinn átti við þegar hann sagði að hann og
margt venjulegt skildi ekki nútímatónlist.
Pleasants sver sig í þennan hóp því hann hef-
ur sérstaklega illan bifur á seríalismanum og
segir hann vera misheppnaða tilraun til að
finna nýjar leiðir í tónsköpun eftir að hefð-
bundið tónmál hafði verið þurrausið. Pleasants
er reyndar ekkert hrifinn af öðrum tónsmíða-
stefnum 20. aldarinnar heldur; samkvæmt hon-
um er djassinn og rokkið hin raunverulega tón-
list nútímans; það er hún sem fólk vill hlusta á.
Misheppnuð tónlist?
Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan bók
Pleasants kom út árið 1965, en ef miðað er við
vinsældir djassins og annarrar dægurtónlistar
er sennilega rétt að segja að raðtæknitónlist sé
misheppnuð, a.m.k. í þeim skilningi að henni
hafi ekki tekist að ná til fjöldans. Hún er mis-
heppnuð að því leyti að Gísli Marteinn og ann-
að venjulegt fólk skilur hana ekki, þrátt fyrir
að þetta sama venjulega fólk hafi eiginlega
aldrei heyrt hana. Reyndar er seríalisminn alls
ekki lengur ráðandi stefna, en það er eins og að
margir viti það ekki, sem er kannski ekki von
ef menn nenna ekki einu sinni að fara á tón-
leika til að hlusta á nýja tónlist.
Aðferðin skiptir ekki sköpun
Hér er nauðsynlegt að benda á að það er ekki
tónsmíðaaðferðin, hvort sem það er raðtækni
eða einhver önnur, sem gerir útslagið um hvort
tónlist sé merkileg eða ekki. Eins og fyrr-
nefndur Atli Heimir benti á í grein hér í Les-
bókinni fyrir rúmum áratug þá „eru það ekki
kerfin sem geta af sér meistarastykkin. Þau
verða til á annan hátt. (...) rím eða rímleysa
skiptir ekki sköpum um gildi ljóða. Þó ein-
hverjum takist að berja saman dýrt kveðna
ferskeytlu, er ekki þar með sagt að hún hafi hið
minnsta bókmenntagildi. Og þó eitthvert skáld
„varpi af sér oki“ hefðbundins forms, og „brjót-
ist úr fjötrum ríms og stuðla“ er ekki þar með
sagt að meistaraverk verði til. Í listsköpuninni
eru margir kallaðir en fáir útvaldir, og þar eru
mikil afföll; meistarastykkin miklu færri en
hrákasmíðarnar. Svona hefir það verið og ég
hef ekki trú á því að það breytist. Að mínu mati
hafa verið uppi alveg eins merkilegt tónskáld á
20stu öld og þeirri 19du. Ég get ekki séð, að
Lutoslawsky, Messiaen, Nono, Zimmermann,
Feldman og Cage (...) standi starfsnautum sín-
um frá fyrri öldum neitt að baki. “
Á skjön við ríkjandi hefðir
Margt af svokallaðri „æðri tónlist“ hefur oft átt
erfitt uppdráttar í fyrstu, enda verið á skjön
við ríkjandi hefðir. Slík tónlist þótti leiðinleg
þegar hún hljómaði fyrst en náði samt að verða
ódauðleg. Líkt og Gísli Marteinn skilur ekki
Atla Heimi þá var heill her af tónlistar-
gagnrýnendum sem skildi ekki óperuna Carm-
en eftir Bizet þegar hún var frumflutt. Margir
skildu ekki tónlist Beethovens þegar hún leit
fyrst dagsins ljós; óperur Wagners voru bylt-
ingarkenndar og gríðarlega umdeildar; tónlist
Scriabins var líkt við eiturlyf og Vorblót Strav-
inskys olli slagsmálum. Í bókinni The Lexicon
of Musical Invective bendir Nicholas Slonimski
á að „alvarleg tónlist“ sé undir flestum kring-
umstæðum tekið með tortryggni í fyrstu og tel-
ur að um hálf öld þurfi að líða frá því að tón-
smíð er frumflutt og þar til hún fær þann sess
að vera talin snilldarverk, þ.e.a.s. ef hún á það á
annað borð skilið. Gildir þetta auðvitað um
margt fleira en tónlist.
Framandi tungumál
Þetta þýðir að Gísli Marteinn og venjulega
fólkið hans skilur ekki nútímatónlist vegna
þess að hún er allt öðru vísi en önnur tónlist.
Ekki endilega vegna þess að hún er seríalísk;
eins og Atli Heimir bendir á þá skiptir tón-
smíðaaðferðin í sjálfu sér engu máli. Grund-
vallaratriðið er að ný tónlist er á framandi
tungumáli, og rétt eins og börn þurfa að heyra
nýtt mál talað í ákveðinn tíma til að læra það,
þarf að heyra nútímatónlist oftar en einu sinni.
Það er ekki nóg að segjast ekki skilja hana og
hafa ekki einu sinni reynt að setja sig inn í
hana.
Samruni há- og lágmenningar
Hvað mig varðar þá blæs ég á allar fullyrð-
ingar um að nútímatónlist sé óskiljanleg og
leiðinleg, og ég er alls ekki sammála því sem
Pleasants heldur fram. Spennandi hlutir hafa
verið að gerast í tónlistarlífinu undanfarið,
ólíkar stefnur hafa verið að renna æ meira
saman og hefur það m.a. valdið því að tónskáld
eru miklu frjálsari en áður. Um þessar mundir
er í rauninni engin sérstök ríkjandi stefna í
tónsköpun, seríalisminn er bara ein af mörgum
mögulegum tónsmíðaaðferðum. Í dag veit mað-
ur aldrei hvað má eiga von á þegar tónsmíð er
frumflutt og mætti í rauninni segja hið sama
um margt í dægurtónlist líka.
Nútímasnilldarverk
Sem dæmi um ný snilldarverk þá má nefna
Passíu Hafliða Hallgrímssonar, flautusónötu
Atla Heimis og ýmislegt eftir Hauk Tómasson,
Jón Nordal, Þorkel Sigurbjörnsson og fleiri,
svo ekki sé minnst á erlend tónskáld á borð við
Ligeti, Crumb eða Kapustin. Sérstaklega verð
ég að minnast á Serenu eftir Leif Þórarinsson,
en það er verk sem kom mér verulega á óvart
þegar ég heyrði það fyrst. Yfir tónlistinni er
einhverskonar djúp hugarró er orð fá ekki lýst.
Hún hefst á leitandi fiðlu- og hörputónum sem
smám saman verða að unaðslegum söng og
gerist það svo eðlilega og af svo miklum þokka
að einstakt hlýtur að teljast. Söngurinn er eng-
inn venjulegur söngur, hann er handan við allt
persónulegt, það er eins og hann komi beint úr
náttúrunni. Hann er algerlega frjáls, virðist
ekki vera bundinn neinu formi og lýtur aðeins
eigin lögmálum – en hvílík fegurð!
Harpa og upprisa
Annað dæmi um frábært verk er Passía Haf-
liða sem fyrr var nefnt. Þó Passían sé annarleg
og jaðri við að vera óhugnanleg, þá er fínlegt
tónmálið í raun einfalt. Mikið er um langa,
íhugula tóna, og yfirleitt þarf áheyrandinn ekki
að leggja á sig nein sérstök heilabrot til að átta
sig á hvað sé að gerast hverju sinni. Allskonar
myndlíkingar eru í tónlistinni, pákudrunur
magna upp áhrifin þegar kórinn syngur um
„þrumur í sortanum“ og vel er hægt að ímynda
sér að tónstigi niður á við, sem oft kemur fyrir
og samanstendur af litlum og stórum tvíundum
á víxl, standi fyrir einhverskonar himnesk
áhrif, jafnvel ljósgeisla. Sömuleiðis gæti manni
dottið í hug að hægir hörputónarnir í lokin,
sem leita með misstórum skrefum upp á við,
séu tákn fyrir sjálfan himnastigann, eða upp-
risuna.
Inn í annan heim
Hefur Gísli Marteinn heyrt þessi verk? Eða á
að dæma þau fyrirfram sem óskiljanleg? Auð-
vitað er svona tónlist á framandi tungumáli
sem ekki allir skilja í fyrstu og vissulega flokk-
ast hún ekki sem afþreying. En sum list á bara
ekki að vera afþreying. Stundum er list ætlað
að vekja mann til umhugsunar, varpa ljósi á
eitthvað tiltekið, jafnvel opna dyr inn í annan
heim. Nútímatónlist er tónlist nútímans og nú-
tíminn er margbrotinn. Tónlistin í dag byggist
á meira frelsi en áður var leyfilegt en hún er
ekkert síður merkileg en sú gamla. Vissulega
er hún misgóð en það er rangt að dæma hana
fyrirfram. Gefum henni sjens.
 Heimildir
Atli Heimir Sveinsson (1994): Staðhæfingar án stoða, Les-
bók Morgunblaðsins; Headington, Christopher (1987): Saga
vestrænnar tónlistar; Laugardagskvöld með Gísla Marteini,
26. febrúar 2005; Málstofa í tengslum við nám í mennta- og
menningarstjórnun við Viðskiptaháskólann á Bifröst, 19.
febrúar 2005; Naremore, James and Brantlinger, Patrick,
ritstj. (1991); Modernity and Mass Culture; Pleasants, Henry
(1965): Serious Music and All That Jazz; Slonimski, Nichol-
as (1969): The Lexicon of Musical Invective. Einnig vil ég
þakka dr. Jóni Ólafssyni og Kolbeini Bjarnasyni fyrir gagn-
legar ábendingar.
Er ný tónlist leiðinleg?
Er til eitthvert svar við þessari spurningu?
Hvað er átt við þegar talað er um nýja tónlist
og hvað er átt við með leiðindum? Getur ver-
ið að fólk hafi fordóma gagnvart nýrri tón-
list. Getur verið að fólk dæmi hana án þess að
hafa hlustað á hana eins og þáttastjórnand-
inn sem nýlega sagði við tónskáld að verk
þess væru sér og mörgu öðru venjulegu fólki
óskiljanleg.
Myrkir músíkdagar „Er nútímatónlist það sem maður heyrir aðallega á Myrkum músíkdögum?“
Höfundur er tónlistargagnrýnandi á Morgunblaðinu.
Eftir Jónas Sen
sen@ismennt.is