Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2005, Blaðsíða 101

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. maí 2005 | 101
allt kom til alls ekki bara óvirk, segir hann; Brasilía var ekki
bara viðfangsefni þekkingar. Eins og víðar í latnesku Ameríku,
mátti rekja umtalsverðan skerf túlkunar nýlenduherranna á
þessum „nýja heimi“ til þekkingar innfæddra. Hér var ekki um
það að ræða að „vestræn löngun“ stikaði fram á „auða síðu“
þeirra sem síðar voru sigraðir eða brotnir undir nýlenduveldið:
hér var frekar um að ræða stefnumót, sama á hversu ójöfnum
forsendum til þess var stofnað. (Samkvæmt röksemdum þess-
arar bókar, þá var hér um fleiri sögur en eina að ræða.) Rabasa
heldur því ennfremur fram að það sé ekki einungis þegar að
túlkun fortíðarinnar kemur að lestur samkvæmt slíkri tví-
hyggju hefur áhrif. Á almennari nótum leiðir hann til niðurlags
sem byggist á fullyrðingu, sannri hvað varðar formið en ekki
efnið, og sneiðir hjá þeim möguleika að niðurlagið sé opið;
hann felur í sér „vilja til að komast að niðurstöðu“ sem verður
að víkka út með átaki, til þess einmitt að mögulegt sé að brjót-
ast frá miðlægum hugmyndum Evrópubúa dagsins í dag.
Nú, en það sem Rabasa gerir ekki (það var ekki ætlunarverk
hans) er að draga fram það sem hér er að gerast í tengslum við
tíma og rými. Í tilvitnuninni í de Certeau er einnig fólgin mót-
sögn hvað það varðar (þó það verði að viðurkennast að mögu-
leikans á því að rekja rými eftir „leiðum“ er einnig getið – að
rýmið geti verið virkara, hreyfanlegra?). Samkvæmt þessari
kenningu er sagan/tíminn virka hugtakið, er ferðast yfir óvirkt
landsvæði/rými. Með þeim hætti virðast „hinir“ vera kyrr-
stæðir, án sögu.
Þannig gerist það að hægt er að líta á hina sem „auða síðu“.
Sá frasi er þýðingarmikill: boðaður af Certeau og rannsakaður
af Rabasa, en hann leiðir okkur aftur að öðrum þemum. Rök-
semd Rabasa er sú að útlegging og túlkun þessarar virku/
óvirku orðræðu nýlenduhyggjunnar (og samkvæmt mínum
málflutningi, þessarar orðræðu um tíma og rými) tengist sögu-
legum áherslubreytingum í víðari skilningi.
Þær eru í fyrsta lagi tengdar þeim greinarmun sem þekk-
ingarsamfélagið gerir nú almennt á „viðfangsefni“ og „hlut“,
(og að mati Rabasa, „eftir því sem vestræn huglægni hefur
orðið algildari“) (bls. 47). Í öðru lagi eru þær tengdar hug-
myndum sem komið hafa fram á sjónarsviðið um „skipulag
skrifræðis endurreisnarinnar og skýran greinarmun á rituðu
máli og munnlegri hefð, þar sem hið síðarnefnda hefur verið
dæmt sem frumstæðara form: „Það er ekki fyrr en á end-
urreisnartímanum að ritmál var skilgreint sem vinna; sem and-
stæða við hina afurðarlausu munnlegu hefð. Þetta skipulega
skrifræði gerði lítið úr amerískum indjánum sem menning-
arsnauðum „skrælingjum“, og þar af leiðandi lærlingum vest-
rænnar menningar“ (bls. 51–2). Munnleg hefð er hrakin yfir á
rýmið; maður skrifar á það. (Rétt eins og maður, ferðast yfir
rými, að því er talið er).
Bæði kenningin um „skipulegt skrifræði endurreisnarinnar“
og tengingin sem Rabasa myndar á milli munnlegrar hefðar og
rýmis eru fengnar frá de Certeau (de Certeau, 1984, kafli 10;
og einnig 1988, kafli 5)2. De Certeau skrifar, „„munurinn“ sem
gefinn er í skyn með munnlegri hefð … afmarkar svæði rýmis,
rannsóknarsvið vísindanna. Til þess að vera töluð, bíður tunga,
sem einungis er munnleg þess að rithefðin umriti hana og við-
urkenni það sem hún tjáir“ (de Certeau, 1988, bls. 210; skáletr-
ið tilheyrir upprunalega textanum). Tvenns konar notk-
unarmöguleikar renna þarna saman: auða síðan, sem í þessu
tilfelli verður að gjörvallri Ameríku „er vestrænn vilji verður
síðan ritaður á“, (1988, bls. xxv) og auða síðan sem „hinn eig-
inlegi staður“ fyrir „ritun““ (Rabasa, 1993, bls. 42). Í huga de
Certeau er „ritun áþreifanlegur verknaður sem felst í því að
byggja upp, á sitt eigið auða rými (un espace propre) – blaðsíð-
una – texta sem hefur vald yfir þeim ytri heimi sem hann hefur
fyrst verið einangraður frá“ (de Certeau, 1984, bls. 134). Hug-
myndin um auða síðu tengist bæði mótun hugtaksins „„hinir“ í
þeim skilningi að það sem er innan þess skorti alveg menn-
ingu“ (Rabasa, 1993, bls 42) – eða samkvæmt mínum skilgrein-
ingum og einnig almennt séð sem fjarvera sögu/ferla – og sam-
bandsins á milli ritunar-sem-framsetningar og rýmis. Og eins
og kemur fram í kafla 3, „er hið „rétta“ sigur rýmis yfir tíma“
(1984), bls. xix) í augum Certeau. Ennfremur, eins og Rabasa
leiðir rök að í samhengi við þróun prentverks sem andstæðu
við „skrifara miðalda“, þá gerðu „bækur og landakort“ … upp-
lýsingar ekki einungis aðgengilegri, heldur urðu einnig til þess
að heiminum var raðað á yfirborð sem síðan beið þess tilbúið
„að vera kannað““ (1993, bls. 52; skáletur mitt)3.
Hér vinna tveir þættir saman, og þeir styrkja hvor annan af
miklum krafti. Annars vegar er um að ræða framsetningu
rýmis sem yfirborðs, og hinsvegar ímyndaða framsetningu
(hér enn og aftur í formi ritaðs máls sérstaklega, sem hinnar
vísindalegu framsetningar) hvað rýmiskennd varðar. Saman
verða þeir til þess að stöðva aðra af, til þess að svipta þá sög-
unni. Þetta er pólitísk heimsmynd sem gerir okkur fært í hug-
anum að ræna aðra sögu sinni; við höldum þeim í kyrrstöðu til
að þjóna eigin hagsmunum, en erum sjálf hreyfanleg. Lyk-
ilatriði í þessari athöfn er að koma böndum á rýmið.
Á þessum punkti er hægt að tengja þessa röksemdafærslu
öðrum slíkum. Því við framkvæmum þvílík töfrabrögð með okk-
ar venjulegu hugmyndum um rýmið. Það er ekki einungis að
við ímyndum okkur það sem yfirborð, heldur sjáum við einnig
oft á tíðum ferðir okkar „yfir“ það sem tímatengdar. Ekki þó á
þann hátt sem ég vísa til, þar sem ferli okkar mætir annarra.
Því hefur verið haldið fram að „vestrið“ hafi í könnunarleið-
öngrum sínum og mannfræðiáhuga, og hugmyndum samtímans
um landafræði alþjóðavæðingarinnar, oft séð sig fyrir sér úti í
hinum stóra heimi við að uppgötva sögur fortíðar frekar en
samtíðar. (Ímynda þeir sem ferðast til Kaliforníu sér sig á
hraðferð í gegnum söguna?) Eða, eins og svo oft hefur verið
bent á þegar þróun borga er rakin þá er henni einvörðungu
stillt upp sem sögu umbreytinga frá Aþenu til Los Angeles.
(Hvar í slíkri þróunarsögu myndum við staðsetja Samarkand
eða Sao Paulo? Leiðir hún það af sér að Kalkútta verði ein-
hverntíma eins og Los Angeles? Og hvað með Bangalore?)
Rými sem yfirborð, gott og vel, en yfirborð sem hallast í tíma.
Við erum öll sek um þetta í okkar daglega lífi. Flökkufólk
ímyndar sér „heima“ sem þann stað sem hann var, eins og
hann var. „Ungu reiðu“ mennirnir í Bretlandi á sjötta og sjö-
unda áratugnum hafa orðið táknmynd þessa. Þeir komu suður
í leit að frægð og frama, en gera bæði grín að þeim stöðum í
norðrinu sem þeir komu frá, auk þess að lofa þá stundum, oft í
líkingu „móðurinnar“. Það sem þeir reyndu líka svo oft var að
varðveita þessa staði í hlaupi; þeir stöðvuðu sögur þessara
staða á þeim tímapunkti sem flökkufólkið yfirgaf þá. Yfirborð
rýmisins, frá Lundúnum og norður, hallaðist aftur í tíma.
Sjálf er ég einnig að norðan en bý nú „fyrir sunnan“ og hef
oft velt þessu fyrir mér í samhengi þess að „fara heim“. Þegar
lestin fer framhjá Cloud-hæð, aðeins lengra en Congleton, er
ég nærri komin. Ég legg frá mér bækurnar mína (ófrávíkj-
anlegur siður), hæðirnar hækka, fólkið smækkar, og ég veit að
þegar ég stíg út úr lestinni mætir mér aftur linnulaus, glaðleg
kersknin sem einkennir suðurhluta Lancashire. Ég er komin
„heim“ og það gleður mig, en hluti af því sem gleður mig er
þéttriðnara tengslanet á staðnum, einskær kunnugleikinn.
Og hvað er að því? Að þrá af þessu tagi, til að mynda þrá
flökkufólks eftir því „heima“ sem það eitt sinn þekkti? Wendy
Wheeler (1994) veltir þessu spursmáli fyrir sér í vel ígrunduðu
verki um þann missi sem við höfum orðið fyrir og er fórn-
arkostnaður þátttöku okkar í því verkefni sem nútíminn er (sjá
einnig Wheeler 1999). Eins og margir aðrir, vísar hún til þess
hversu áberandi tilfinningar tengdar fortíðarþrá eru innan
póstmódernismans, þar með talin þrá eftir stöðum og heimilum
(einn hlutinn heitir: „Heimþrá póstmódernismans“). Þótt hún
sé því sammála að tilraunir til að ákveða sjálfsmynd staðar í
eitt skipti fyrir öll snúist alltaf um vald og yfirráð frekar en
raunverulegan og trúverðugan uppruna, og jafnframt að hún
sé sammála því að „fortíðin sé ekkert stöðugri en samtíðin“
(þar vitnar hún í og bregst við; Massey, 1992, bls. 13), þá segir
hún ennfremur; „samt sem áður er það tilfellið, eins og Ange-
lika Bammer heldur fram (Bammer, 1992, bls. xi), að þessi for-
tíðarhyggja póstmódernismans feli í sér „löngun til að end-
urheimta nærandi tilfinningalegar þarfir“. Ein þeirra pólitísku
spurninga sem póstmódernismi setur fram er í raun svörun við
„tilfinningalegum þörfum“ (Wheeler, 1994, bls. 99). Hún leiðir
rök að því að upplýstur samtíminn hafi verið fenginn með því
að fórna á róttækan hátt öllu því sem gæti ógnað vitund skyn-
semishyggjunnar. Hún segir ennfremur:
Þessi róttæka útilokun á „öðru“ en Skynsemi, myndar
grundvöll þeirrar aðgreiningar sem nútíminn er byggð-
ur á (skynsemi/óskynsemi; þroski/barnaskapur; karl-
mennska/kvenleiki; vísindi/listir; hámenning/dæg-
urmenning; gagnrýni/geðhrif; pólitík/fagurfræði
o.s.frv.) sem og sjálfrar hlutlægni nútímans. (bls.96)
Þetta er mikilvæg röksemd, sem þar að auki tengist með
margvíslegum hætti kenningum þessarar bókar4. Samkvæmt
þeim er hægt að skýra fortíðarþrá póstmódernismans í það
minnsta að hluta til sem einskonar endurkomu þeirra sem búa
við þöggun í nútímanum. Ennfremur getur hún tekið á sig
ýmsar myndir, og eitt hugsanlegt verkefni á sviði stjórnmála
er einmitt koma þeim í orð með framsæknum hætti. Titillinn á
grein Wendy Wheeler er „Fortíðarþrá er ekki slæm“.
Nú, eðli sínu samkvæmt leikur fortíðarþrá með hugmyndir
um rými og tíma. Og ég myndi vilja halda því fram, að ég held í
samræmi við kenningu Wheelers í meginatriðum, að þegar for-
tíðarþráin setur rými og tíma þannig fram að aðrir eru rændir
sagnfræðilegu umhverfi sínu (sögum sínum), þá verðum við
vissulega að endurskilgreina fortíðarþrána. Í þeim tilfellum er
hún ef til vill einmitt „slæm“.
Það sem ég á við er að þegar við ímyndum okkur að við för-
um heim (og ég er hreint ekki viss um að það sé einungis póst-
módernískt fyrirbæri, eins og Wheeler gefur í skyn), þá felur
það svo oft í sér ferð „til baka“ bæði í rými og tíma. Til baka að
kunnuglegum hlutum, því hvernig hlutirnir voru einu sinni.
(Það er nú einu sinni svo að þegar ég lít út um gluggann þegar
ég er komin framhjá Congleton, þá eru það svo oft hlutirnir
sem ég man eftir frá fyrri tíð sem vekja athygli mína. Um-
merki sem eru einkennandi fyrir Manchester, sem svo oft eru
einnig flækt saman við (vegna þess hversu tilhneigingar nú-
tímans og póstmódernismans eru líkar) ummerki fortíðarinnar
– maður hugsar í kaldhæðni til Borgesar (1970) „Argentínski
rithöfundurinn og hefðin“).
Eitt augnablik ásækir mig í þessu tilliti. Systir mín og ég
höfðum farið „heim“ og sátum ásamt foreldrum okkar við te-
drykkju í stofunni. Góðgjörðirnar við svona tilefni voru súkku-
laðikaka. Hún var einstök: þung og með einhverskonar fyllingu
úr smjöri, sírópi og kakói í miðjunni. Uppskrift frá stríðs-
árunum, held ég, knúin fram af nauðsyn – og stórsigur sem slík.
Mér fannst hún frábær. Í þetta sinn fór móðir mín þó inn í eld-
hús og kom til baka með allt öðruvísi súkkulaðiköku í hönd-
unum. Létta og mjúka, í mun ljósari brúnum lit. Ekki með
gömlu, góðu, þungu sykursæluna sem var uppáhaldið okkar.
Sjálf var hún svo ánægð, hafði fundið nýja uppskrift. En systir
mín og ég lukum upp einum rómi í mótmælaskyni – en mamma
… okkur finnst gamla súkkulaðikakan svo góð.“ Við höfum oft
rifjað þetta upp og séð eftir þessu augnabliki, þó ég sé viss um
að hún skildi okkur. Þótt ég hafi ekki verið að velta þeim for-
sendum fyrir mér þá, er það svo hvað mig varðar að hluti til-
gangsins í því að snúa heim var að hafa hlutina eins og þeir
höfðu alltaf verið gerðir. Heimferð samkvæmt þeim væntingum
sem ég bar í brjósti þá, snerist ekki um að laga mig að þeim lífs-
háttum sem voru í gangi í Manchester á þeim tíma. Vissulega
var þetta ferðalag bæði í tíma og rými, en ég upplifði augnablik-
ið sem ferðalag inn í fortíðina. En staðir breytast; þeir halda
áfram án manns. Mamma finnur nýja uppskrift. Fortíðarþrá
sem afneitar því, þarf vissulega að hugsa upp á nýtt.
Sannleikurinn er auðvitað sá að það er aldrei hægt að snúa
bara „til baka“, heim eða eitthvert annað. Þegar maður kemur
„þangað“, hefur staðurinn þróast áfram rétt eins og maður hef-
ur sjálfur breyst. Og þar liggur hundurinn auðvitað grafinn.
Það að opna „rými“ fyrir ímyndunarafli af þessari tegund felur
í sér þá hugsun að tími og rými skarist og jafnframt að hvort
tveggja sé afurð gagnkvæmra tengsla. Það er ekki hægt að
hverfa aftur í rýmis-tíma. Afleiðingin af því að ímynda sér að
það sé hægt er sú að aðrir eru rændir sínum eigin sjálfstæðu
sögum. Það gildir einu hvort maður „hverfur aftur heim“, eða
ímyndar sér að lönd eða landsvæði séu vanþróuð og þurfi að
vinna upp forskot, eða hvort maður fer bara í frí á einhverjum
„ósnortnum, tímalausum“ stað. Niðurstaðan er alltaf sú saman.
Það er ekki hægt að snúa til baka. (Ferli de Certeau er í raun
ekki hægt að snúa til baka. Þótt maður geti snúið við á blað-
síðu/landakorti þýðir það ekki að maður geti það í rýmis-tíma.
Innfæddir Mexíkanar gætu rakið fótspor sín til baka, en sá
staður sem þeir rekja uppruna sinn til verður ekki lengur eins
og hann var.) Það er ekki hægt að halda stöðum kyrrum. En
það er hægt að rekast á aðra, kynna sér hvert saga annarra
hefur náð „nú“, en einungis þar sem þetta „nú“ (strangt til tek-
ið, „hér og nú“, þetta hic et nunc) er sjálft samansett úr engu
öðru en – nákvæmlega – því að hittast (aftur).
Varðandi rýmis-tíma þessarar ferðar, sjá ennfremur hugleiðingar Massey; 2000c.
Eins og Rabasa bendir á (1993, bls. 44), er de Certeau meðvitaður um að nálgun
hans á sér sérstaka sögu, og að hún hefur sín áhrif (de Certeau, 1988, bls. 211–12).
Framhald tilvísunarinnar er: „Þessi hlutgerving auðveldaði yfirtöku landsvæð-
anna“ (bls. 52). Hér skiljast leiðir okkar. Yfirtakan útheimti einnig fallbyssur og
hross og annan stuðning af efnislegu tagi. Í greiningu sinni heldur Rabasa sig inn-
an marka orðræðunnar (sjá; 1999, bls. 224–5, neðanmálsgrein 6).
Þetta er einnig röksemd sem ögrar með uppbyggilegum hætti þeim grunnfærn-
islegu kenningum er halda því fram að tilhneigingar nútímans til að hverfa aftur
til baka til staða, og leiða til varnarstöðu varðandi hið staðbundna, séu einungis
viðbrögð við ágengu og ruglandi ferli alþjóðavæðingarinnar.
© Doreen Massey, 2005, www.sagepub.co.uk
1
2
3
4