Tíminn - 16.05.1975, Page 10
10
TÍMINN
Föstudagur 16. maí 1975.
Föstudagur 16. mai 1975.
TÍMINN
11
ÞJÓÐ-
NÍÐINGUR
IBSENS
— frumsýndurí Þjóðleikhúsinu íkvöld
— 30 ára leikafmæli tveggja
þekktra leikara
Fyrsta sýningin á Ibsen-leikriti
hér á landi var 1892: þá voru
Vikingarnir á Hálogalandi sýndir
i Góðtemplarahúsinu i Reykja-
vik. Alls hafa tiu verka hans verið
sýnd hér á sviði, og fjölmörg þar
að auki leikin i útvarp.
■ Þjóðniðingur verður nú fluttur i
þýðingu Arna Guðnasonar og i
leikgerð bandariska leikrita-
höfundarins Arthurs Miller, en
leikgerðin var unnin 1950 og hefur
tvivegis verið flutt i Rikisút-
varpið. Eins og áður segir er
Baldvin Halldórsson leikstjóri, en
leikmyndir og búninga geröi
Snorri Sveinn Friðriksson. Með
helztu hlutverk fara: Gunnar
Eyjólfsson, sem fer með hlut-
..verk Stokkmanns læknis, Þóra
Friðriksdóttir leikur konu hans,
Steinunn Jóhannesdóttir leikur
Petru dóttur þeirra, Rúri k
Haraldsson, Valur Gislason, Jón
Júliusson, Siguröur Skúlason og
Ævar R. Kvaran fara einnig með
stór hlutverk. Alls koma yfir 30
manns fram i sýningunni.
Eins og áður segir, halda þeir
Gunnar Eyjólfsson og Baidvin
Halldórsson nú upp á 30 ára leik-
afmæli. Þeir komu báðir fyrst
fram i sýningu Leikfélags
Reykjavikur á -Kaupmanni i
Feneyjum 1945, ásamt Róbert
Arnfinnssyni, sem hélt upp á leik-
afmæli sitt fyrr i vetur. Þjóðnið-
ingur er 23. leikstjórnarverkefni
Baldvins hjá Þjóöleikhúsinu, en
alls hefur hann farið með 123 hlut-
verk i Þjóðleikhúsinu. Hlutverk
Stokkmanns i Þjóðniðingi nú er
48. hlutverk Gunnars Eyjólfsonar
hjá Þjóðleikhúsinu, og leikstýrt
hefur hann um 12-14 verkum viö
leikhúsið, en Gunnar hefur einnig
leikið i þrem af þeim sex leikrit-
um Ibsens sem Þjóðleikhúsið hef-
ur sýnt.
Henrik Ibsen skrifaði Þjóðnið-
ing i Róm árið 1882, og var leik-
ritið frumsýnt i Kristianiu áriö
eftir. Efni leikritsins verður ekki
rakið hér, nema að aðalefni þess
er mengun, hið frjálsa orð og rit-
skoðun, og sú ábyrgð, sem hvilir á
fjölmiðlum.
Leikritið verður frumsýnt I
kvöld kl. 20:00, og önnur sýning
veröur miðvikudaginn 21. mai.
gébé Rvik — Frumsýning Þjóð-
leikhússins á Þjóðniðingi Ibsens i
kvöld er 200. sýningin á stóra
sviöinu i vetur. Um leið haida
tveir af helztu leikurum Þjóðleik-
hússins upp á þrjátiu ára starfs-
afmæli sitt, þeir Gunnar Eyjólfs-
son, sem leikur aðalhlutverkið I
Þjóðniðingi, Stokkmann lækni, og
Baidvin Halldórsson, sem er lcik-
stjóri. Þjóðniðingur er sjötta verk
Ibsens, sem sýnt er i Þjóðleikhús-
inu.
Aöur hafa veriö sýnd i Þjóðleik-
húsinu eítirtalin verk Ibsens:
Brúöuheimili 1952, Villiöndin
1954, Pétur Gautur 1962, Aftur-
göngurnar 1965, Sólnes bygginga-
meistari 1970 og Brúðuheimili
1973. Þjóðniöingur er þvi nú sýnd-
ur i fyrsta sinn á f jölum Þjóðleik-
hússins, en var tekinn til sýninga
hjá Leikfélagi Reykjavikur árið
1908, og fjórum árum siðar kom
hingað til lands danskur leik-
flokkur með Þjóðniðing.
öll meiri háttar verk Ibsens
hafa nú verið leikin hér á landi.
Marteinn KIl (Valur Glslason) Reynir að telja Stokkmann lækni
(Gunnar Eyjólfsson) yfir á sitt mál.
Pétur Stokkmann bæjarfógeti (Rúrik Haraldsson) er maður ákveðinn og gengur oft fram af bróöur sln-
um Stokkmann lækni (Gunnar Eyjólfsson).
Þorbjörn Jónsson og Jóhann Jóhannesson leika syni Stokkmanns-hjónanna en Steinunn Jóhannesdóttir
fer með hlutverk Petru dóttur þeirra. Tímamyndir: Gunnar.
Eyþór
Einarsson:
Hið græna Grænland
Tyge W. Böcher: Det
grönne Grönland. 256
bls., útg. Rhodos, Kaup-
mannahöfn, 1975.
Fyrir nokkru kom út hjá
Rhodosforlaginu i Kaupmanna-
höfn mjög athyglisverð og fögur
bók um plöntulíf á Grænlandi eft-
ir dr. Tyge W. Böcher, prófessor
i grasafræöi við Hafnarháskóla.
Bókin ber nafnið Det grönne
Grönland, þ.e. Grænland hið
græna. Hún er 256 blaðsiður að
stærði stóru broti og þar af eru 64
heilar blaösiður með litmyndum
og 24 með svarthvitum myndum,
hvort tveggja á sérstökum
myndapappír. Flestar myndirnar
hefur sonur höfundar tekið, en
hann heitir Jens Böcher og er
skordýrafræðingur að menntun
og starfi.
Höfundur þessarar fallegu bók-
ar er án nokkurs vafa fróðastur
allra núlifandi manna um
grænlenzkar plöntur, enda hefur
hann skrifað nokkrar bækur og
ótal ritgerðir um flóru og gróður-
far Grænlands, þar á meðal bók-
ina Flóru Grænlands, ásamt
tveimur öðrum höfundum, en hún
hefur tvisvar verið gefin út á
dönsku og einnig verið þýdd á
ensku. Hann segist i upphafi
bókarinnar hafa orðið gagntekinn
af Grænlandi strax fyrsta daginn
sem hann steig þar á land sumar-
ið 1932. Siðan hafi hann farið
þangað fjölmargar ferðir og dval-
ið þar mörg sumur við rannsókn-
ir, en landið hafi haldið áfram að
vera honum hið mikla ævintýri,
einkum þó plönturnar með blóm-
um sinum. Það skýrir hann sem
áhrif andstæðnanna, lifið hér i
mynd jöklasóleyjar eða melasól-
ar með urðir, grjót, snjó og is i
bakgrunni verði ómótstæðilegt,
hafi miklu meira aðdráttarafl en
samfelldar breiður stórvaxnari
plantna suðlægari breiddargráða.
Oll bókin er þannig gegnsýrö af
sterkri og einlægri ást höfundar-
ins á viðfangsefni sinu, auk þess
sem hún endurspeglar viötæka
þekkingu hans á þvi.
Bókin skiptist I átta kafla. 1
fyrsta kaflanum segir höfundur-
inn frá fyrstu kynnum sinum af
Grænlandi og plöntulífi þess og
gerir einnig sitt til að leiðrétta
þann útbreidda misskilning, að
Grænland sé ekkert nema is og
snjór, kannski að viðbættum
nokkrum auðum klöppum með
sjónum, og þar séu sífelld frost.
Slikan misskilning þarf þó varla
að leiðrétta hér á landi, þó að þess
þurfi ef til vill i Danmörku, svo
mikið þekkjum við Islendingar til
norðurslóða og höfum sjálfir
þurft að hafa fyrir að leiðrétta
misskilning um okkar eigiö land.
í siðasta kafla bókarinnar minn-
ist höfundurinn aftur á þetta i
sambandi við nafn landsins,
Grænlands, og sögur um hvernig
það hafi orðið til. Honum finnst
ekki óliklegt að Eirikur rauði hafi
hrifizt svo af grænkunni og grósk-
unni i innfjörðum Suðvestur-
Grænlands, eftir að hafa siglt
framhjá hrjóstrugum útskerjum
og gróðurlitlum strandfjöllum, að
hann hafi gefið landinu nafn i
hjartans einlægni, en ekki til að
lokka fólk þangað, eins og segir i
Grænlendingasögu og Eiriks sögu
rauða.
Annar kafli fjallar um sögu
flóru- og gróðurrannsókna Græn-
iands, sem hófust fyrir um það bil
200 árum, eða aðeins seinna en
hliðstæðar rannsóknir hér á landi,
og hafa staðið fram á þennan dag,
aö visu ekki óslitið. Margir þekkt-
ir menn af ýmsum þjóðernum
hafa þar lagt hönd á plóginn og
sumir lagt hart að sér i
rannsóknaferðum, jafnvel látið
lifið, eins og sænski grasafræð-
ingurinn Thorild Wulff sem varð
úti á Noröur-Grænlandi I ágústlok
1917, en hann lét félaga sina skilja
sig eftir veikan og örmagna af
hungri og þreytu, en bjarga I
staðinn þeim gögnum, er hann
hafði safnað og eigin lifi. Og þó að
danski grasafræðiprófessorinn
C.H. Ostenfeld hafi talið árið 1926,
að grasafræðirannsóknum á
Grænlandi væri að mestu lokið,
þá hafa m.a. fundizt þar nærri 120
tegundir háplantna siðan, til
viðbótar þeim 380, sem þá voru
þekktar, og margt er þar enn
ógert á þessu sviði.
Þá lýsir höfundurinn nokkuð
náttúrufari Grænlands og lifskil-
yrðum plantnanna þar, einkum
fjallar hann allnákvæmlega um
loftslag og veðurfar, og lýsir þeim
mikla mun sem er viða á veðri úti
viö ströndina og inni I hinum
grlðarlöngu fjörðum og dölum,
bæðí úrkomu og hita og ekki siöur
muninum á Suður- og Norður-
Grænlandi, enda er landið rúm-
lega 2500 km langt frá suðri til
norðurs. Þessi loftslagsmunur
kemur greinilega fram i út-
breiðslu plöntutegunda og
gróðurfari hinna ýmsu lands-
hluta.
Næstu fjórir kaflar má segja að
séu aðalefni bókarinnar, auk
myndanna, enda eru þeir saman-
lagt rúmir tveir þriðju hlutar
hennar. Þarna er fjallað um ævi-
feril og lifmyndir grænlenzkra
plantna, flóruhluta og út-
breiöslu tegunda, plöntusamfélög
og vistfræði þeirra, æxlun dreif-
ingu, breytileika og myndun teg-
unda. Efni þessara kafla er svo
yfirgripsmikið, að ógerningur er
að rekja það hér, en I þeim kem-
ur glöggt fram, hvað þekking
höfundar á viðfangsefninu er víð-
feöm, enda er margt athyglisvert
I þessum köflum. Höfundurinn
gerir vfða samanburð á tegund-
um og gróðurfari á Grænlandi og I
nágrannalöndunum, m.a. minnist
hann mjög oft á ísland i þvi sam-
bandi. Einna forvitnilegastir
finnast mér kaflarnir um út-
breiöslu tegunda og myndun og
dreifingu þeirra. Þar er t.d. öllum
blómplöntum og byrkningum,
sem fundizt hafa á Grænlandi,
skipt I flokka eftir útbreiðslu:
Sumar tegundir vaxa einkum
sunnan til i landinu eða út viö
ströndina, aðrar norðan til og inn
til landsins. Meiri hluti tegunda
vex I flestum eða öllum norðlæg-
um löndum, en aðrar eru t.d.
einskorðaðar við Norður-
Ameriku og austanverða Asiu eða
þá Evrópu og vestanverða Asiu.
Við rekumst hér á fjölmargar
Islenzkar tegundir og sjáum aö
flestar þessara islenzku tegunda
er að finna meöal þeirra, sem
aðallega vaxa sunnan til i landinu
og forðast hin þurru svæði inn til
landsins. Aftur á móti hefur aö-
eins ein þeirra tegunda sem eink-
um vaxa i nyrztu og köldustu
héruðum Grænlands fundizt með
vissu hér á landi, en þaö er hreist-
ursteinbrjótur. Eins og vænta má
er flóra landsins i heild með meiri
ameriskum svip en evrópskum
aðeins i suðausturhluta þess vaxa
fleiri evrópskar tegundir en
ameriskar. Það er mjög gaman
aö lesa, hvernig höfundurinn tel-
ur hinar ýmsu tegundir hafa
komizt til Grænlands og hvaðan,
sumar ugglaustfyrir siðustu Isöld
aörar eftir lok hennar og sumar
með mönnum tiltölulega nýlega.
Nokkrar tegundir blómplantna
vaxa hvergi utan Grænlands og
hafa greinilega myndazt þar ein-
hvern tima fyrirlöngu. Ein þeirra
er nathorsts-steinbrjótur, sem
aðeins vex á takmörkuðu svæði á
Austur-Grænlandi og orðinn er til
við kynblöndun vetrarblóms oe
gullsteinbrjóts, en þær tegundir
vaxa báðar hér á landi.
Plöntusamfélög eða gróðurfar
Grænlands er býsna margbreyti-
legt, eins og áður er vikið að, og
kemur þar kannski sumum mest
á óvart, að i innfjöröum Suðvest-
ur-Grænlands eru á nokkrum
stöðum blómlegir birkiskógar,
áþekkir okkar skógum. Þá kann
það einnig að þykja furðulegt að á
Peary-landi noröan 80. gr. norð-
lægrar breiddar á Grænlandi, þar
sem eru jökullaus svæði á stærð
við allt Islands, skuli vaxa nærri
100 tegundir blómplantna þrátt
fyrir mjög harðneskjulegt og
þurrt loftslag.
Myndirnar i þessari fallegu og
merku bók auka mjög gildi henn-
ar. A hinum 88 myndasiðum eru
nærri 300 litmyndir og fjölmargar
svarthvitar. Myndirnar eru auð-
vitað misjafnar en margar þeirra
eru mjög góðar, bæði fallegar og
vel teknar. Flestar þeirra eru af
einstökum tegundum eða plöntu-
hlutum en allmargar af ýmsum
gróðurlendum, margar mynd-
anna eru af tegundum sem vaxa
hér á landi.
Þaö er ekki mikið af villum i
þessari bók, þó örfáar smávægi-
legar hafi slæðzt með, bókin er
mjög vel gerð bæði frá hendi
höfundar og forlags, efnismeð-
ferö er i senn vönduð og létt og
skemmtileg, þannig að allir þeir,
sem áhuga hafa á efninu, geta
haft mikla ánægju af bókinni,
enda greinilegt að höfundur henn-
ar hefur haft mikla ánægju af að
skrifa hana.
Þessu spjalli um hina gullfall-
egu bók mins gamla kennara um
plöntulif á Grænlandi ætla ég aö
ljúka með lokaorðum bókarinnar,
þar sem höfundurinn talar um
Grænland sem vin i eyðimörk
iðnvæðingarinnar, þar sem ennþá
sé Kægt að kynnast villtri og'
óspilltri náttúru og finna sjálfan
sig. Hvað er þá orðið af skrifstof-
unni, segir hann, og hvar er bill-
inn, hvar eru áhyggjurnar af þvi
að hafa ekki tima til þessa og hins
af þvi að vera ekki nógu dugleg-
ur? Stærðar isjakar molna hér og
bráðna siöan og vandamál og
sálarlifsflækjur fara sömu leið —
eða verða að brosi út i annað
munnvikið, maður kemur endur-
nærður skálmandi ofan úr viðáttu
fjallanna — frjáls og með
jöklasóley I hnappagatinu.
Eyþór Einarsson.
Skjaldburkni og hjónagras á suðurströnd Diskócyjar, sem er nálægt 69. breiddavgráðu.
Dr. Hallgrímur Helgason:
gagnrýnanda
Hlutverk
Að gagnrýna er aö greina i
sundur list frá metnaðarlöngun
viðvanings, aðskilja satt frá
ósönnu, ósvikið frá sviknu, gáf-
ur frá getuleysi, kunnáttu frá
fúski, innblástur frá tilgerð.
Gagnrýnanda er vandi á hönd-
um. Starfi hans fylgir ábyrgð.
Hann verður aö vera þess um-
kominn aö meta og vega. Efist
rýnir um réttmæti ákvöröunar
sýnirhann ekki skort á hæfileik-
um, heldur hyggindi. Listdóm-
ari ætti aö vera svo hygginn að
mynda sér matsskoðun, svo
skynsamur að geta tekið hana
til endurskoðunar, nógu sjálf-
stæöur til þess aö standa fyrir
máli sinu, þrátt fyrir allt.
1 mótsetningu viö fordóm ger-
ir dómur ráö fyrir andsvari þess
vegna veltur mikið á þvi, hvern-
ig dómur er grundaður. Niöur-
staða ein saman er fyrir lesanda
og list-framleiöanda gagnslaus,
t.d.: „leiktjöld voru léleg”. Um
leið og greint er frá kosti og
galla, jái og nei. fylgist lesari
með. Áður en rýnir i lok um-
mæla ypptir öxlum, veröur
hann að sannfæra sjálfan sig og
fullvissa lesara, að hann hafi
nógu breiðar heröar til að axla
dóm sinn.
Vafalaust eru mikil sannindi
falin i þvi, að gagnrýni sé sú list
að syngja lof og dýrð. Þannig
veröur hún jákvæð og á það ekk-
ert skylt við nagg, nöldur eða
gremju. Þar býr aö baki mikil-
væg grundvallarafstaða til list-
greina, nefnilega rikur skilning-
urá virkni þeirra og ánægja af
að efla þær. Hún útilokar þó
ekki, aö ánægja geti rýrnaö, að
skylda krefjist þess að meðal-
mennska sé afhjúpuö, sviksemi
sé fordæmd. En það hlutverk
lýtur i láginni fyrir hinum að
lofa það sem lofsamlegt er.
Vitanlega má rýni skjátlast.
Þó er honum sæmra að vænta
góðs af gáfnatregum en hefta
för hæfileikamanns. Hvar sem
er aöeins neisti vonar að gáfur
búi undir, þar á sannur gagn-
rýnandi aö láta lof I ljós. Með
umburðarlyndi en ekki litils-
virðingu bendir hann á misbrest
og ágalla og vonast til að hafa
bent góðum gáfum á rétta
braut. Hann visar á bug þeirri
áráttu aö tæta I sundur hvert
tangur og tetur meö glæsilegri
ritsnilld. Tilþrifamikla
skammargrein er auðvelt aö
skrifa. í lengstu lög er bezt að
kippa þá að sér hendi. Þvi aö-
eins að fullkomiö hneyksli út-
heimti hirtingu, skyldi rýnandi
spretta úr spori og láta geisa
gamm virkilegra sannvinda, að
hans dómi. Hinu má þó ekki
gleyma, aö gildi rýnanda vex
ómaklega vegna aösópsmikils
niðurskurðardóms, þar eð
kunnáttuleysi list-framleiðanda
verður ósjálfrátt talið gagnrýn-
anda jafnvel til tekna
(list-framleiöandi getur verið
ýmist málari, hljóöfæraleikari,
sjónleikari, söngvari, leikstjóri
eöa enn aörir túlkendur eða
frumskapendur). Þessi aöstaöa
má ekki tæla rýnanda til aö upp-
hefja sjálfan sig á annarra
kostnaö.
Vegsömun er list rýnanda.
Hún er mælistika á kosti hans,
ekki orðafim úthúðum, hversu
mjög sem hún annars kynni að
vera réttlætanleg. Aðfinning
ætti aldrei að vera skálkaskjól
fyrir háð eöa hnittilega orðaðar
dylgjur, enda þótt mörgum les-
anda smakkist vel sæt nagla-
súpa.
Enn má minnast á útbreiddan
ósið. Það eru hvers kyns stell-
ingaræðsta lærimeistara.Hér er
komið að samneyti rýnanda og
lesanda. Ekki virðist fjarri lagi
að mega vænta þess, að list-
dómari hafi uppeldisleg áhrif á
lesendur, kenni þeim sjálfum að
beita eigin gagnrýni, efnislegri
og fordómalausri, þó þannig, að
lesandi ekki sé hlutlaus utan-
veltuaðili, heldur kalli sér til aö-
stoðar bæöi náttúrlega tilfinn-
ingu og heilbrigðan skilning.
Þetta er m.a. verðugt hlutverk
gagnrýnanda.
Þess konar gagnrýni mætti
nefnast kennslufræðileg. Hún
krefst mikillar nærfærni. Þá
tekst vel til, ef rýni heppnast að
vekja áhuga lesanda á umræöu-
efni, láta hann eiga hlut að rök-
semdum, bæöi með og móti, og
gefa honum þannig tækifæri til
eigin rýninnar skoöanamyndun-
ar. Slikt viðhorf ber vott um
virðingu rýnanda fyrir lesanda.
Hins vegar vitnar útréttur visi-
fingur um óskammfeilni gagn-
vart lesanda.
Of margar tilvitnanir og
fræðilegar útleggingar geta hjá
lesanda vakið ónotalega tilfinn-
ingu, svo sem væri hann skóla-
drengur eða þá jafnvel hrenn
auli. Slikur rýnir lætur gjarna
undir höfuö leggjast að færa rök
fyrir dómi sinum. Hvekktur les-
andi á þá ekki annars úrkosti en
aö þiggja niðurstööu hans mögl-
unarlaust. Hann hættir sér ekki
út á mið sjálfstæðra athugana.
Vilji rýnandi æfa lesanda i þvi
að ástunda sjálfur gagnrýni, þá
er honum bezt borgiö sem ráöu-
nautur, leiðbeinandi. Hvimleið
verður hverjum knésetning.
Þar að auki getur enginn rýn-
andi gert tilkall til páfastóls.
Hann veröur ekki siöur en list-
framleiðandi, að reynast vaxinn
hverju nýju verki.
Rýnandi verður aö gera sér
far um að efla dómgreind og
smekkvisilesenda,hlustenda og
áhorfenda. Þeir eiga aö þroska
með sér ábyrgöartilfinningu
gagnvart eigin smekk. Þess
- vegna á vel skrifuö gagnrýni að
örva menn til aðgreiningar milli
góðrar og slæmrar listar.
List-framleiðendur láta sér
annt um gagnrýni. A þvi liggur
enginn Vafi. En það er undir
rýni sjálfum komiö, hvort á
hann er hlustaö, hvort áhrifa
hans gætir. Enginn list-fram-
leiðandi, nema máske sé sem er
haldinn andlegum vanmætti,
getur skellt skollaeyrum viö
rödd gagnrýnanda, sem virðir
sannleika, þekkir samhengis-
lögmál og sýnir verkkunnáttu.
Til hans er tillit tekið, ef hann
veit, hvers hann getur krafizt.
Slikur listdómari leitar ekki lár-
berja handa sjálfum sér. Hann
er einlægur þjónn málefnis og af
einskærri ást á þvi fellir hann
sanngjarna og oft harða dóma.
Sérhvert þjóðfélag þarfnast
þess, aö þvilikur gagnrýnandi
starfi landi og lýð til heilla.