Tíminn - 26.10.1975, Page 20
20
TÍMINN
Sunnudagur 26. október 1975.
Sunnudagur 26. október 1975.
TÍMINN
21
E
Séra Gísli Brvniólfsson.
ÞEIR SEM ÞURFA að
leita upplýsinga um
jarðir i eigu islenzka
rikisins, munu flestir
kannast við séra Gisla
Brynjólfsson í landbún-
aðarráðuneytinu i
Reykjavik. En þar sem
séra Gisli hefur, — eins
og embættistitill hans
ber með sér, — gert
fleira um dagana en að
veita upplýsingar og
margháttaða fyrir-
greiðslu um rikisjarðir,
þótti fara vel á þvi að
hefja samræðumar með
þvi að spyrja um aðra
hluti.
Sat á Klaustri
í 27 ár
— Er það ekki rétt, séra Gisli,
að þú hafir lengi verið sálnahirðir
Vestur-Skaftfellinga?
— Jii, rétt er það, ég var I rúm-
an aldarfjórðung prestur á
Kirkjubæjarklaustri á Siðu. Ég
vígðist þangað haustið 1937, og
var einn af síðustu mönnunum,
sem Jón biskup Helgason vigði til
prestsþjónustu.
Ég settist að á Kirkjubæjar-
klaustri, enda þótt hið rétta
prestssetur væri reyndar Prests-
bakki, sem er nokkru austar á
Siðunni. Þarna hafði verið prests-
laust i eitt eða tvö ár, áður en ég
kom, og bóndi sat á Prestsbakka,
en ég var einhleypur og hugði
ekki á búskap að svo komnu máli
svo að ég fékk að dveljast hjá
þeim mæta héraðshöfðingja, Lár-
usi Helgasyni á Kirkjubæjar-
klaustri og hans ágætu konu,
Elinu. Síðan varð framvinda
mála sú að ég var alla mina tið
á Kirkjubæjarklaustri, en fluttist
aldrei að Prestsbakka, enda þótt
þaö sé vildisjörð og þar hafi
margir vel búið.
— Sá rikið þér þá fyrir aðstöðu
til frambúðar á Klaustri?
— Já, það var keyptur partur
úr jörðinni og ákveðið að byggja
þar prestssetur. Þannig hefur
þetta verið siðan, en með þessu
voru höfð endaskipti á hiutunum,
þvi að á meðan séra Jón Stein-
grfmsson var prestur þarna, svo
sem frægt er orðið i íslandssög-
unni, þá sathann á Prestsbakka,
en kirkjan var á Klaustri. Ég,
aftur á móti, sat á Klaustri, þótt
kirkjan væri á Prestsbakka. Nú
er komin kirkja á Kirkjubæjar-
klaustri, eins og allir sjá, sem þar
eiga leið um, Það er minningar-
kapella um séra Jón Steingrims-
son, eldklerkinn fræga, og var
sannarlega vel við eigandi að
vigja hana á þjóðhátiöardaginn
17. júni 1974, á þjóðhátiðarári. Nú
er þvi bæði prestur og kirkja á
þessu fornhelga setri Skaftfell-
inga.
— Var þetta ekki fjölmennt
prestakall, þegar þú varst þar?
— Nei, þetta var og er heldur
meö fámennari prestaköllum,
þótt þaö taki að visu yfir allmarg-
ar sveitir, Siðuna, Landbrotiö og
hálfan Brunasand, sem er i svo-
kallaðri Prestsbakkasókn. Svo er
Kálfafell i Fljótshverfi, þar sem
sóknin er Fljótshverfið sjálft og
Brunasandur hálfur. Nokkuð
er þetta viðlent. Frá Klaustri
austur að Kálfafelli eru eitthvað
um þrjátiu kilómetrar, ef ég man
rétt, og þegar ég kom fyrst þang-
að austur, voru ekki brýr nema á
Hverfisfljóti og Brunná i Fljóts-
hverfi. Aðrar ár á þessum slóðum
eru lika fremur litlar að öllum
jafnaði, þótt nokkur vöxtur geti
hlaupið i þær, einkum i haust- og
vetrarrigningum, en það kom
ekki að sök, þótt ég væri óvanur
vötnum, þvi að mér var alltaf
fylgt og séð um að ég kæmist
ferða minna heilu og höldnu.
TIS
Fékk miklar mætur á
Vestur-Skaftfellingum
— Fannst þér ekki heillandi að
búa á Kirkjubæjarklaustri, sem
er ekki aðeins einhver fegursti
staður á landinu, heldur einnig
svo mjög sögufrægur, sem al-
kunna er?
— Jú. Að visu var ég ekki svo
mjög kunnugur þessu, þegar ég
kom fyrst austur, en þó hafði ég
lesið ævisögu séra Jóns Stein-
grimssonar, Hana hafði ég með
mér austur og las i henni jafnan á
hverju ári, enda er það ein þeirra
bóka, sem hægt er að lesa aftur og
aftur og lita i hvenær sem er, eins
og til dæmis Njálu.
Annað var og, sem jók mjög á
ánægju mina — og vil ég segja
. lifshamingju — austur þar: Ég
kynntist þar fljótt ákaflega góðu
og traustu fólki. Ég fékk strax i
upphafi miklar mætur á Vest-
ur-Skaftfellingum og hef litið upp
til þeirra frá fyrstu kynnum til
þessa dags. Sama er að segja um
landið sjálft. Mér féll það strax
mjög vel i geð, enda er fagurt á
Kirkjubæjarklaustri, eins og þú
sagðir áöan, og að visu engum
manni þakkandi, þótt hann uni
þar vel hag sinum. Nú eru liðin
rúm tiu ár, slðan ég fluttist það-
an, og ég sakna enn áranna
minna þar, sem voru hvorki
meira né minna en tuttugu og sjö.
— Þú sagðist hafa veriö ókunn-
ugur Skaftafellssýslu og Skaft-
fellingum, þegar þú komst þang-
að fyrst.
— Já, ég var það. Ég fluttist
austur siðla hausts, i október, og
hafði þá aðeins einu sinni komið
austur á Siðu. Það var sumarið
áður, þegar ég fór austur að
Klaustri til þess að kynna mér að-
stæður, og hvernig ég gæti bezt
komið mér fyrir, ef úr þessu yrði,
og ég yrði vigður þangað.
Hins vegar á ég rætur að rekja i
Vestur-Skaftafellssýslu, þegar
horft er aftur i timann, og má
þannig meö nokkrum rétti segja,
að ég væri að vitja fornra stööva.
Langa-langafi minn átti heima
bæði I Seglbúðum, Kirkjubæjar-
klaustri og Rauðabergi i Fljóts-
hverfi. Sverrir Eiriksson hét
hann. Meðal sona hans var Eirik-
ur Sverresen sýslumaður, siðast i
Kollabæ i Fljótshllð. Dætur hans
tvær urðu báðar ömmur minar.
önnur var Guðlaug, kona séra
Gisla á Reynivöllum, hún var
móðir föður mins, en hin var Sig-
riður, kona séra Jóns Þörðarson-
ar á Auökúlu, og hún var móðir
móöur minnar, Baðar þessar
konur, Guðlaug og Sigriður voru
dætur Eirlks sýslumanns, og þar
með get ég rakið bæði föður- og
móðurætt mina i Vestur-Skafta-
fellssýslu.
Það er mikil prestaætt, sem að
mér stendur, og liklega var það
fyrir áhrif hennar, bæði beint og
óbeint, að ég gerðist prestur.
Bróðir minn var prestur, — séra
Eirikur á Otskálum, — föður-
bróðir og móðurbróðir minn voru
báðir prestar, og ég held, að ég sé
sjötti maður frá séra Illuga Hall-
dórssyni á Borg á Mýrum, sem
Stjórnar jarðeignadeild ríkisins og hefur
skrifað bók um Staðarhverfi í Grindavík
ir vinir. Séra Gisli á Brún sinum.
var bróðir Bjarna Halldórssonar
á Þingeyrum, og það eru prestar I
öllum liðunum á milli okkar séra
.niuga. Sex ættliðir, og meira eða
minna af prestum I þeim öllum.
Það var þvi sizt aö undra, þótt
mér rynni blóðið til skyldunnar,
og ég gladdist mjög, þegar sonur
minn tók sér fyrir hendur aö lesa
guöfræði. Hann er nú prestur i
Stafholti i Borgarfirði. — Hann er
þannig sjöundi ættliðurinn I röð,
sem helgar sig prestsstarfinu.
— En hvar fæddist þú sjálfur?
— Ég fæddist á sveitabæ, sem
nú er orðinn hluti af Reykjavik,
Skildinganesi við Skerjafjörð.
Foreldrar minir fluttust hingað
suður norðan úr Húnavatnssýslu
árið 1907, fyrst til Viðeyjar, og
voru þar i tvö ár, en bjuggu siðán
lengi i Skildinganesi, og þar fædd-
ist ég, yngstur niu systkina.
Eftir lát föður mins, fluttist
móðir min meö okkur til Reykja-
víkur, en þrátt fyrir það þótt ekki
væri auöur I búi, lögöu foreldrar
okkar rika áherzlu á að mennta
okkur. Þrir bræðurnir urðu
stúdentar, tvö fóru i Verzlunar-
skólann og fjórar systurnar voru i
Kvennaskólanum. Við megum
þvi sannarlega minnast foreldra
okkar með þakklæti.
Þar eru skilyrði fyrir
péttbýliskjarna
— En svo við vikjum aftur að
þcirri ágætu jörð, Kirkjubæjar-
klaustri á Siðu: Bjóstu þar jafn-
framt prestsskapnum?
— Já, já. Þannig var frá mál-
unum gengið, þegar rikið keypti
þennan part jarðarinnar af Lár-
usi fyrir prestssetur, að þá fylgdi
með I kaupunum ákveðin tún-
stærð, eitthvað þrjá til fjóra hekt-
ara. Svo voru slægjur i Heiðinni,
sem nægja áttu fimmtiu til sextiu
ám til fóðurs, og að lokum var á-
skilinn réttur til beitar fyrir þann
fénað, sem þessi jarðarstærð gat
borið. Við hjónin höföum alltaf
„blandað bú”, eins og nú er farið
að kalla það, bæði sauðfé, kýr og
hross, og búnaðist vel, að visu
með mikilli hjálp og i góðri sam-
vinnu við þá Klausturbræður,
sem kunnir eru að hjálpfýsi og
margs konar drengskap.
En svo ört hefur byggðin vaxiö
á Kirkjubæjarklaustri, að allt
„preststúnið”, sem svo var kall-
að, er komið undir byggingarlóð-
ir. Það var þvi ekki litils virði
fyrir islenzka rikið að vera búið
að tryggja sér land fyrir þessa
mjög svo öru uppbyggingu, sér-
staklega kringum skólann, sem
risið hefur á Klaustri með mikl-
um myndarbrag, eins og mörgum
er kunnugt.
Breiðabólstaður, sem er austar
á Slðunni, er gamalt læknissetur.
Þegar ég var á Klaustri gerðist
það, að læknirinn fluttist þangað.
Aður var þar landssimastöð,
pósthús og barnaskóli, að ó-
gleymdri verzlunarmiðstöð hér-
aösins, með myndarlegu útibúi
frá Kaupfélagi Skaftfellinga i
Vik. Þannig hefur fjölmargt
stuölað að þvi á liönum árum, að
Kirkjubæjarklaustur verði hér-
aösmiðstöð, og að þar myndist
nokkur þéttbýliskjarni.
Deildarstjóri jarðeigna-
deildar rikisins.
— Þú hefur samt ekki beðiö
elliáranna á Klaustri, þótt þér liði
i alla staði vel þar.
— Rétt er það. Ég var talsvert
innan við sextugt, þegar ég flutt-
ist frá Kirkjubæjarklaustri. Það
er persónuleg sannfæring min, að
ekki sé heppilegt að sami maður-
inn gegni sama starfinu alla sína
embættistið. Og hvað prestum
viðkemur, þá er ég alveg viss um
að bæði presti og söfnuði er það á-
vinningur að skipt sé um öðru
hverju. Um mig er það að segja,
að ég sótti um nokkur brauð á
meðan ég var á Klaustri, en hlaut
aldrei kosningu. Það var að visu
ekki beinlinis uppörvandi.
Svo gerðist það, að auglýst var
fulltrúastaða i jarðeignadeild
rikisins, sem Sveinbjörn Dag-
finnsson veitti þá forstöðu. Ég
sótti um þessa stöðu og fékk hana
og fluttist til Reykjavikur haustið
1964, og hef verið starfandi þarna
Skaftfellsk vatnsföll hafa löngum þótt ódæl viðureignar. Hér sést
gömul kláfferja á Hverfisfljóti i Fljótshverfi.
Fulltrúar á fundi Stéttarsambands bænda, en þar átti séra Gisli sæti
um langt árabil. — Talið frá vinstri: Guðmundur Ingi Kristjánsson.
Sæmundur Friðriksson, séra GIsli Brynjólfsson og Páll Zóphonlasson.
i jarðeignadeildinni siðan. Deild-
arstjóri jarðeignadeildar hef ég
verið frá siðustu áramótum.
— Til þin eiga þeir þá að leita,
sem kunna að renna hýru auga til
rikisjarða á íslandi?
— Já. Þessi jarðeignadeild var
stofnuð i ráðherratið Hermanns
Jónassonar, og voru þá settar
undir þann hatt allar rikisjarðir,
nema þær sem eðli sinu sam-
kvæmt heyra undir aðrar stofn-
anir. Þannig eru til dæmis allar
prestssetursjarðir á snærum
kirkjumálaráðuneytisins, allar
skógarjarðir eru undir umsjón
Skógræktar ríkisins og Land-
græðslan er með margar jarðir á
sinum vegum. En allar almennar
bújarðir, hvort sem þær eru setn-
ar eða þær eru auðar og nytjaðar
af öðrum bændum, þá eru þær
undir umájá jarðeigandeildar
landbúnaðarráðuneytisins.
— Er nokkurn tima hægt að fá
rikisjörð keypta?
— Já, undir vissum kringum-
stæðum er það hægt. Samkvæmt
ákvæðum um sölu þjóð- og kirkju-
jaröa, erfðaábúð og óðalsrétt,
hafa bændur, sem búið hafa þrjú
ár á viðkomandi jörð, rétt til þess
að kaupa ábýlisjörð slna, ef þeir
geta fengið meðmæli hrepps-
nefndar og uppfylla önnur skil-
yrði, og ef ráðherra telur ekki
eitthvað annað vera þvi til fyrir-
stöðu. 1 annan stað geta þeir, sem
hafa hug á að kaupa rikisjörð, —
hvort sem það eru hreppsfélög
eða einstaklingar, — leitað til
þingmanna að bera fram frum-
varp um sölu á þessari tilteknu
jörö, og ef frumvarpið nær sam-
þykkt alþingis, fá þeir undir flest-
um kringumstæöum jörðina
keypta.
— Það þarf þannig lagasetningi
I hvert skipti?
— Já, nema þegar um er aö
ræða bændur, sem búa á jörðun-
um og uppfylla öll eðlileg skilyrði
sem sett eru. Það eru aðeins ein-
stáklingar, sem ekki búa á jörð-
unum, opinberar stofnanir og
hreppsfélög, sem þurfa að leita
lagaheimildar til kaupanna.
Gagnkvæm kynni
og samvinna
— Ef við leyfum okkur að kitla
taugar einhverra háttvirtra les-
enda: Er ekki eitthvað til af rikis-
jörðum, sem engar llkur eru til aö
þar verði nokkru sinni búið, og
sem hugsanlegt er að þreyttir
bæjarbúar gætu fengið keyptar til
þess að hvila sig þar á sumrin?
— Eins og ég sagði áðan, er
ekki hægt að fá þær keyptar nema
með vissum skilyrðum og iaga-
setningu. Hins vegar koma alltaf
annað slagið fram fyrirspurnir
um þetta, sem þú varst að minn-
ast á, og égheld að segja megi, að
það sé vilji löggjafans hverju
sinni að reyna að koma til móts
við þarfir manna og óskir, á þessu
sviði sem öðrum. Ef mig ekki
misminnir var á siðasta þingi
samþykkt þingsályktunartillaga
þess efnis, að rikisvaldið léti fara
fram athugun á þvi, hvort ekki
væru einhverjar jarðir i eigu
þess, sem heppilegar væru til
þess að afhenda þær fólki til sum-
ardvalar. Ekki er mér að visu
kunnugt um að nokkuð sérstakt
hafi verið gert i þessu efni ennþá,
og sannleikurinn er sá, að ef ætti
að skipuleggja heil sumarbú-
staðahverfi á vissum stöðum, þá
er hætt við að það skapaði veru-
legan átroðning i umhverfinu. Og
það er fullkomlega eðlilegt, að
sveitafólk sé á verði gagnvart
sliku.
Hitt vita allir, að þess háttar
sambúð hefur mjög viða gengið
vel og arekstralaust. Þess eru
fjölmörg dæmi, að kaupstaðafólk
hafi fengið leigða aðstöðu eða
keypta bletti i landareign bú-
jarða. Af þvi hafa sprottið gagn-
kvæm kynni, samvinna og vin-
átta, sem hafa orðið öllum hlutað-
eigendum til góðs.
— Er ekki langsamiega al-
Krú Ása Þ. Valdimarsdóttir, kona séra Gisla Brynjólfssonar, ræktaði
fagran garð að Kirkjubæjarklaustri þegar þau voru þar. Og hér eru þau
i garöinum sinum ásamt biskupi islands, herra Sigurbirni Einarssyni.
gengast að rikisjarðir séu i
byggð, og meira að segja setnar
með prýði?
— Jú, sem betur fer er það svo.
Ég hef ekki getað séð, að þeim
bændum sem sitja rikisjarðir
búnist verr en hinum, þótt margir
hafi haldið þvi fram, að æskileg-
ast sé að bændur eigi sjálfir á-
býlisjarðir sinar. Sizt skal ég am-
ast við þvi að jarðir séu i einka-
eign, en mér finnst hvort tveggja
fara mætavel saman, hlið við
hlið. t langflestum tilvikum hefur
rikiseignin gefizt bændum ágæt-
lega, og þeir hugsa engu miður
um jarðirnar, sem þeir hafa
þannig á leigu en allflestir bænd-
ur um eignarjarðir sinar. Þetta
er, eins og flestannað, undir ein-
staklingnum komið, og ekki hægt
að draga þar neinar skarpar llnur
á milli.
,,Mannfólk
mikilla sæva”
— En svo viö snúum okkur frá
bdskap og að bókum: Er það ekki
rétt, sem ég þykist hafa frétt, að
þú hafir stundaö grúsk i tóm-
stundum þinum?
— Ekki ber ég á móti þvi. Mér
þykir ákaflega gaman að koma
niður á Þjóðskjalasafn oglita þar
á sóknarmannatöl og ministerial-
bækur prestanna, og visitasiu-
gerðir biskupa og prófasta.
Svo gerðist það eitt sinn, að ég
tók mig til og skrifaði æviatriði
prestanna á Stað i Grindavik,
sem nú er orðið eitt af eyðibýlum
landsins. Þetta sýsl mitt leiddi til
þess að ég komst i kynni við féiag
eitt, sem heitir Staðhverfingafé-
lag, og það hafði hug á þvi að láta
skrá sögu þessa hverfis. Arang-
urinn af þessum kynnum varð svo
sá, að nú er verið að prenta sögu
þessa hverfis, skráða af mér.
Mun sú bók koma út núna fyrir
jólin.
— Er leyfilegt að spyrja, hvað
barnið á að heita, eða hefur skirn-
arathöfnin þegar farið fram?
— Ég held að útgefandinn,
örlygur Hálfdánarson, vilji láta
•bókina heita Mannfólk mikilla
sæva, og mun þar vera um að
ræða smitun frá hinum alkunnu
orðum Hávamála:
Litilla sanda,
litilla sæva,
litil eru geð guma.
Honum hefur sjálfsagt fundizt
sem Staðhverfingar ættu þveröf-
Eldmessan. Séra Jón Steingrlms-
son blessar yfir söfnuð sinn. —
Ctskurður eftir Rikarð Jónsson á
skirnarfonti i Prestsbakkakirkju
á Siðu.
ugaeinkunnskilda.ogekki ber ég
á móti þvi. Svo mikið er að
minnsta kosti vist, að oft getur
sjór orðið stór i Grindavik.
— Er þetta stór bók, séra Gísli?
— Hún er i vænu broti og eitt-
hvað á þriðja hundrað siður. Ég
held að myndirnar i henni séu
orðnar upp undir tvö hundruð,
þegar allt er talið, bæði manna-
og landslagsmyndir.
— Þetta er kannski ekki eina
,,synd” þin á sviði fræðanna, ef ég
má nota slikt orð?
— Ja, þegar ég hef verið á
ferðalögum og hef komizt i kynni
við bæði staðinn og fólkið sem þar
býr, þá hef ég stundum skrifað
þætti um þetta, — landið og fólkið
sem ég kynntist. Sumt af þessum
þáttum hefur birzt i Lesbók
Morgunblaðsins og viðar.
Ég hef einkum lagt mig eftir
sveitunum ,,Milli sanda” i Vest-
ur-Skaftafellssýslu, en það eru
sveitirnar á milli Mýrdalssands
og Skeiðarársands, og ég-á dálitið
af fróðleik um þetta land og lif
fólksins þar.
— Þú værir ef til vill ekkert á
móti þvi aö halda slikri iðju á-
fram, ef færi gefst á á efri árun-
um?
— Ég er auðvitað ákaflega feg-
inn að eiga þetta athvarf, ef ég
held heilsu og starfskröftum, eftir
að ég verð kominn yfir lögaldur
embættismanna og hættur starfi.
—VS.