Fréttablaðið - 31.12.2008, Blaðsíða 18

MARKAÐURINN
V I Ð Á R A M Ó T
30. DESEMBER 2008 ÞRIÐJUDAGUR18
Á
rið 2009 verður ár
baráttu og breytinga
á íslenskum fjöl-
miðlamarkaði. Það
er fyrirséð að einka-
rekin fjölmiðlafyrirtæki munu,
eins og fjölmörg önnur fyrir-
tæki, berjast fyrir tilvist sinni
í erfiðu rekstrarumhverfi. Eitt
fjölmiðlafyrirtæki, Ríkisút-
varpið, mun þó styrkja stöðu
sína, því rekstrinum hafa nú
þegar verið tryggðar ríflega
500 miljónir króna úr vösum
skattgreiðenda til viðbótar við
þær þrjú þúsund milljónir sem
það fær á ársgrundvelli til að
keppa við einkarekin fyrirtæki
innan sömu greinar. RÚV hefur
orðið uppvíst að samkeppnis-
hamlandi undirboðum á mark-
aði, hegðun sem yfirmaður
fyrirtækisins telur einkennast
af „kurteisi og hæversku“. Á
sama tíma og stjórnvöld hafa
kjark til þess að auka skatt-
heimtu af Íslendingum til þess
að standa undir rekstri ríkis-
fjölmiðils, virðist þau skorta
kjarkinn til þess að gera það
sem rétt er og draga ríkið út af
sjónvarpsauglýsingamarkaði.
Það er hjákátlegt að stjórnar-
þingmaður leggi fram þings-
ályktunartillögu þess efnis að
endurskoða samkeppnisum-
hverfi á Íslandi, á sama tíma
og hann mælir gegn því að
sanngjörn samkeppni gildi í
rekstri sjónvarpsstöðva. Það
skiptir engu máli hvað stjórn-
málamenn segja, það skipt-
ir máli hvað stjórnmálamenn
gera.
Menntamálaráðherra lagði
fram frumvarp á Alþingi í
byrjun desember þar sem hún
ætlaði að taka mikilvægt skref
í átt að réttlátri samkeppni á
fjölmiðlamarkaði og takmarka
umsvif Ríkissjónvarpsins á
auglýsingamarkaði. Í frum-
varpinu var mikil von. Þar kom
fram skýr pólitískur vilji til
þess að leiðrétta samkeppn-
isumhverfi einkarekinna sjón-
varpsstöðva. Frumvarpið var
skref í rétta átt.
Það mátti færa rök fyrir því
að þær takmarkanir sem settar
voru fram í frumvarpinu væru
litlar og dugði það eitt að benda
á að meðalnýting RÚV á aug-
lýsingum í sjónvarpi var um
3 prósent pr. útsenda klukku-
stund í október á meðan tak-
markanir í frumvarpinu kváðu
á um 5 til 10 prósenta hámarks
nýtingu.
Það sem skipti öllu máli
var að vilji ráðherra var skýr,
starfsfólk ráðuneytisins trúði
því að í frumvarpinu fælust
umtalsverðar takmarkanir á
umsvifum RÚV á auglýsinga-
markaði. Skjárinn ætlaði sér
að treysta stjórnvöldum fyrir
því að þetta væri rétt mat. Það
sem skiptir meira máli var að
í frumvarpinu var ákvæði um
endurskoðun fyrir 1. júlí árið
2009. Þannig var í frumvarp-
inu tækifæri til þess að bregð-
ast við ef takmarkanir væru
ekki raunverulegar, eða mat á
afleiðingum rangar.
Tillögurnar hafa nú verið
dregnar til baka. Sagt er að
árið 2009 verði lagðar fram
nýjar tillögur, frumvarp sem
muni hafa áhrif á alla fjölmiðla
á Íslandi.
Menntamálanefnd Alþingis
treysti sér ekki til þess að af-
greiða frumvarp menntamála-
ráðherra. Ástæður sem gefn-
ar voru upp í fjölmiðlum voru
tvíþættar, annars vegar sú að
fjöldi athugasemda hefði bor-
ist, meðal annars frá kvik-
myndagerðarmönnum, auglýs-
endum og auglýsingagerðar-
mönnum. Hins vegar var gefin
upp sú afstaða að óskynsam-
legt væri að setja takmörk á
ríkisfjölmiðilinn á auglýsinga-
markaði nema reglur um eign-
arhald á fjölmiðlum væru sett-
ar samhliða.
Þegar umsagnir um frum-
varpið verða gerðar opinberar
verður athyglisvert að skoða
hvað umsagnaraðilarnir höfðu
um það að segja. Nefnum
nokkra umsagnaraðila í tveim-
ur hópum. Í fyrri hópnum eru
útvarpsstjóri Ríkisútvarpsins,
Hollvinasamtök Ríkisútvarps-
ins, Félag fréttamanna Ríkis-
útvarpsins, Starfsmannafélag
Ríkisútvarpsins, Samtök stétta-
félaga almannaútvarpsstöðva
á Norðurlöndunum og Félag
kvikmyndagerðarmanna. Í
seinni hópnum eru einkareknu
fjölmiðlarnir, Samtök atvinnu-
lífsins, Samtök auglýsenda,
Viðskiptaráð Íslands og Sam-
keppniseftirlitið en ég þykist
vita að þeir sem tilheyra seinni
hópnum hafi fagnað frumvarp-
inu og því mikilvæga skrefi
sem til stóð að taka.
Starfsmenn menntamála-
ráðuneytisins hafa unnið að
því að skoða möguleika á tak-
mörkun á umsvifum Ríkisút-
varpsins á auglýsingamarkaði
frá því í vor, bæði forsætisráð-
herra og menntamálaráðherra
lýstu því yfir opinberlega í
sumar að það stæði til að setja
takmörk. Það vekur upp spurn-
ingar ef menntamálanefnd Al-
þingis ber minna traust til til-
lögu ráðherra en fyrirtæki sem
starfa á markaðinum. Hvaða
rök liggja að baki ákvörðun-
inni? Voru umsagnir studd-
ar raunverulegum gögnum?
Hvaða breytingar á að gera í
nýjum tillögum sem til stendur
að leggja fyrir á næsta ári? Nú
er tíminn til að spyrja spurn-
inga.
Mín framtíðarsýn er að á
Íslandi verði fjölbreyttir,
kröftugir og lifandi fjölmiðl-
ar í dreifðri eignaraðild. Ég
vil sanngjarnt samkeppnisum-
hverfi þar sem sjónvarpsstöðv-
ar eiga þess kost að blómstra
ef þær sýna góða dagskrá og
góðan rekstur. Forsenda þess
að fjárfestar sjái hag sinn í að
koma að rekstri fjölmiðla er sú
að rekstrargrundvöllur þeirra
sé traustur og samkeppnin sé
sanngjörn.
Það getur ekkert einkarekið
fyrirtæki keppt við ríkisfyrir-
tæki sem fær árlega þrjú þús-
und og fimm hundruð millj-
ónir í forgjöf frá skattgreið-
endum og hikar ekki við að
brjóta samkeppnislög. Frjálsir
fjölmiðlar á Íslandi voru fleiri
en tveir árið 2008, það verð-
ur spennandi að sjá hvað þeir
verða margir árið 2009.
Þ
egar horft er til baka
yfir árið sem er að líða
dylst engum að það
hefur verið íslensk-
um fyrirtækjum mjög
erfitt. Hrun bankanna var gríð-
arlega þungt högg sem skók
stoðir íslensks efnahagslífs.
Þá var það ekki síður áfall að
krónan skyldi bregðast. Gjald-
eyrisviðskipti lágu niðri vikum
saman og viðskipti nánast löm-
uðust. Háir vextir hafa sömu-
leiðis gert innlenda fjármögnun
bæði dýra og erfiða. Orðspor
Íslendinga erlendis hefur einn-
ig beðið mikinn hnekki og það
er erfitt að vera íslenskt fyrir-
tæki í dag og eiga í alþjóðleg-
um viðskiptum. Það er ljóst að
hvorki atvinnulífið né heimil-
in geta búið við það ástand sem
hér ríkir til lengdar.
Framundan er mikið upp-
byggingarstarf og nauðsyn-
legt er að breyta um áhersl-
ur í íslensku efnahagslífi.
Stórauka þarf áhersluna á út-
flutning og að sama skapi að
draga úr innflutningi. Einung-
is þannig mun takast að greiða
niður þær skuldir sem blasa
við okkur sem þjóð. Til lengri
tíma litið þurfa lífskjörin í land-
inu að byggjast á þeim tekjum
sem við öflum en ekki á þeim
lánum sem við höfum aðgang
að, eins og verið hefur undan-
farin ár. Það er því mikilvægt
að hlúa vel að öllum útflutn-
ingsgreinum, hvort sem um er
að ræða fiskvinnslu, iðnað eða
ferðaþjónustu, og leggja þarf
áherslu á nýsköpun og raun-
verulega verðmætasköpun.
Þrátt fyrir þau erfiðu skil-
yrði sem við búum nú við hefur
staða útflutningsfyrirtækja á
Íslandi batnað að ýmsu leyti.
Rekstrarumhverfi þeirra hefur
um nokkurra ára skeið verið
ákaflega óhagstætt. Sérstak-
lega hefur hágengisstefnan
gert þeim erfitt fyrir en gengi
krónunnar hefur verið skráð
langt yfir eðlilegu jafnvægis-
gengi. Fyrirtæki hafa þurft að
bregðast við með sífelldri hag-
ræðingu í rekstri og flest hafa
dregið úr umsvifum í rekstri á
Íslandi. En í dag horfa þau fram
á mun hagstæðari rekstrarskil-
yrði. Veiking krónunnar, sem
á vonandi eftir að rata í eðli-
legt jafnvægisgengi, veldur því
að útflutningur er samkeppnis-
hæfari og skilar hærri tekjum.
Vegna þeirrar miklu hagræð-
ingar og aðhaldssemi sem fyr-
irtækin hafa þurft að grípa til
skilar þessi tekjuaukning strax
stórbættri afkomu.
Það er án efa erfitt ár fram-
undan um heim allan. Alþjóð-
lega fjármálakreppan geisar
enn og sá skortur á fjármagni
sem henni fylgir kemur til með
að hafa áhrif á allar atvinnu-
greinar. Þrátt fyrir það sjáum
við hjá Marel Food Systems
ljós við endann á göngunum
enda teljum við okkur vel í
stakk búin til að standast þenn-
an storm. Reynslan hefur sýnt
að matvælaiðnaðurinn er ekki
eins næmur fyrir hagsveiflum
og flestar aðrar greinar. Neyt-
endur munu eflaust þurfa að
skera niður útgjöld, til dæmis
ferðalög, nýja bíla og munað-
arvörur, en þeir munu halda
áfram að borða, jafnvel þótt
neysluvenjur þeirra eigi eftir
að breytast. Því má gera ráð
fyrir að áhrif fjármálakrepp-
unnar verði minni og skamm-
vinnari í matvælaiðnaðinum en
í mörgum öðrum greinum.
Þá sjáum við tækifæri til
sóknar á markaðssvæðum sem
eru ekki eins berskjölduð gagn-
vart fjármálakreppunni og
önnur. Á meðan að flest eldri
hagkerfi heims, þar á meðal
Evrópa og Bandaríkin, eiga í
miklum vandræðum, hefur því
verið spáð að kreppan muni
ekki rista jafn djúpt til dæmis
í Suður-Ameríku, Asíu og Eyja-
álfu. Sum þessara svæða hafa
þegar gengið í gegnum banka-
kreppur á 9. áratugnum og
standa því betur að vígi í dag.
Þarna leynast tækifæri, sér-
staklega við núverandi aðstæð-
ur.
Undanfarin tvö til þrjú ár
hefur Marel Food Systems
stækkað mjög ört með kaup-
um á erlendum fyrirtækjum og
hefur það skilað okkur í fremstu
röð framleiðenda á búnaði til
matvælavinnslu á heimsvísu.
Á sama tíma höfum við, eins
og mörg önnur útflutningsfyr-
irtæki, hagrætt mikið í okkar
rekstri og dregið úr kostnaði.
Við stöndum sterkari eftir og
það kemur sér vel nú þegar
harðnar í ári.
Framundan er mikil vinna
sem mun krefjast þrautseigju
og útsjónarsemi en þegar við
siglum upp úr þessum öldudal
efnahagshremminga tekur við
uppgangstímabil. Þeir sem ná
að byggja upp trausta innviði
meðan barist er í gegnum öld-
urótið munu uppskera þegar
aftur er komið á lygnan sjó.
Ég óska lesendum Markaðar-
ins farsældar á nýju ári.
Hörður Arnarson, forstjóri Marel Food Systems:
Fjármálakreppan geisar enn
H
rammur hinnar al-
þjóðlegu fjármála-
kreppu hefur lagst
af meiri þunga á ís-
lenskan þjóðarbú-
skap, heimili og fyrirtæki en
víðast hvar í heiminum. Mikið
ójafnvægi hafði einkennt þjóð-
arbúskapinn árum saman, sem
birtist í verðbólgu, eignaverð-
bólu, óhóflegum útlánavexti
og gríðarlegum viðskiptahalla.
Þegar lausafjárofgnóttin á al-
þjóðlegum fjármálamörkuð-
um breyttist í skort á skamm-
ri stundu stóð íslenskur þjóðar-
búskapur því berskjaldaðri en í
flestum öðrum löndum. Áfram-
haldandi vöxtur var háður
greiðum lánsfjáraðgangi, en í
því hefði falist skuldasöfnum
við útlönd, sem ekki gat staðist
til lengdar. Fræjum samdrátt-
arins sem nú stendur yfir var
því sáð löngu áður en alþjóð-
lega fjármálakreppan skall á,
enda höfðu spár Seðlabankans
um nokkurt skeið sýnt snarpan
samdrátt í efnahagslífinu.
Efnahagslegar hamfarir af
því tagi sem nú dynja yfir skýr-
ast jafnan af samspili margra
þátta. Sumir kunna að vera á
valdi innlendra stjórnvalda en
aðrir ekki. Árum saman hafði
spenna magnast í alþjóðahag-
kerfinu sem rekja má til pen-
inga- og gengisstefnu sem
rekin var í helstu efnahags-
veldum heims. Ódýrt fjármagn
sem af þessari stefnu leiddi
flýtti fyrir uppbyggingu fjöl-
þjóðlegrar bankastarfsemi á Ís-
landi. Þessi starfsemi reynd-
ist byggð á veikum forsendum.
Fjármálakreppan hefur afhjúp-
að alvarlega veikleika í um-
gjörð fjármálakerfisins á Evr-
ópska efnahagssvæðinu. Lög og
reglur hvetja til fjölþjóðlegrar
samkeppni fjármálafyrirtækja
án þess að því fylgi skilyrði um
sameiginlegt fjármálaeftirlit,
tryggingu innistæðna eða fulla
þátttöku í peningalegum sam-
runa. Upphaflega var litið svo
á að alþjóðleg starfsemi inn-
lendra fjármálafyrirtækja fæli
í sér áhættudreifingu og drægi
úr áhrifum sveiflna í þjóðar-
búskapnum á efnahag þeirra.
Reyndin varð önnur. Hraður
vöxtur fjármálafyrirtækja, sem
nærðist á ríku framboði láns-
fjár á lágum vöxtum, magnaði
áhættuna sem fylgdi fjölþjóð-
legri bankastarfsemi. Eigendur
bankanna höfðu hvorki reynslu
til að greina þessa áhættu né
fjárhagslega burði til að vera sá
bakhjarl sem þörf var á þegar
hún varð öllum ljós. Hvorki
ríkið né Seðlabankinn hafði bol-
magn til að fylla það skarð.
Innlend stjórnvöld skildu
ekki fyllilega þá áhættu sem
ofangreind þróun fól í sér. Þau
létu blekkjast af því að lausa-
fjárgnóttin í heiminum virtist
gera einstaklingum og fyrir-
tækjum kleift að safna skuld-
um með áður óþekktum hraða,
bæði innanlands og við útlönd,
án þess að það hefði samsvar-
andi eftirköst í för með sér og
áður í sögunni. Þótt skuldir ykj-
ust hröðum skrefum jókst verð-
mæti eigna hraðar og greiðslu-
byrði jókst hægar en tekjur.
Ríkissjóður skilaði auknum af-
gangi þrátt fyrir skattalækkan-
ir. Margir voru ófúsir að horfast
í augu við að forsenda þessarar
þróunar væri að ríkulegt fram-
boð ódýrs lánsfjármagn héldi
áfram. Því var ekki búið í hag-
inn fyrir mögru árin. Margvís-
legar eftirspurnarhvetjandi að-
gerðir hins opinbera lögðu þvert
á móti mikla byrði á peninga-
stefnuna, sem leiddi til hárra
innlendra skammtímavaxta. Í
hinu alþjóðlega lágvaxtaum-
hverfi ýtti það enn frekar undir
innstreymi ódýrs fjármagns,
sem gerði efnahags- og fjár-
málakerfið enn berskjaldaðra
en ella gagnvart straumhvörf-
um á alþjóðafjármálamörkuð-
um.
Raunsæi sem stundum skorti
á í góðærinu má ekki vanta
nú. Aðgerðir í efnahagsmál-
um verða að taka mið af því
að rót vandans fyrir banka-
hrunið var meiri kaupmáttur
en framleiðslugeta þjóðarbús-
ins stóð undir. Rýrnun kaup-
máttar er því óhjákvæmilegur
þáttur aðlögunar að jafnvægi.
Fé sem hið opinbera hefur til
ráðstöfunar mun dragast mikið
saman á sama tíma og mikla
fjármuni þarf að leggja í end-
urreisn bankakerfisins. Þess-
um takmörkuðu fjármunum
þarf að verja af kostgæfni með
það í huga að draga úr óþörf-
um og skaðlegum tekjutilfærsl-
um sem draga úr hagvaxtar-
getu þjóðarbúsins til lengri
tíma. Þegar aðgerðir til hjálpar
heimilum og atvinnulífinu eru
mótaðar er gagnlegt að greina á
milli þriggja mismunandi hópa
heimila og fyrirtækja. Í fyrsta
lagi eru heimili og fyrirtæki
sem enga aðstoð þurfa, líklega
allur þorri heimila og flest fyr-
irtæki. Í öðru lagi eru heim-
ili og fyrirtæki sem gætu orðið
gjaldþrota vegna tímabundinna
greiðsluörðugleika, en geta
staðið við langtímaskuldbind-
ingar með hæfilegri tilhliðrun.
Í þriðja lagi eru heimili og fyr-
irtæki sem hverfandi líkur eru
á að geti unnið sig út úr vandan-
um með tímabundnum tilhliðr-
unum eins og greiðsludreif-
ingu, frystingu lána o.s.frv. Að-
stoð við þennan hóp þarf fyrst
og fremst að miða að því að
treysta hið félagslega örygg-
isnet og auðvelda einstakling-
um að koma undir sig fótum á
ný í kjölfar gjaldþrots. Áform
eru um söfnun upplýsingar sem
auðveldar greiningu á stöðu
mismunandi hópa.
Horft til lengri tíma er eðli-
legt að taka gervallt umhverfi
peningastefnunnar og fjár-
málakerfisins til gagngerr-
ar endurskoðunar. Sveigjan-
leg gengisstefna og sjálfstæð
peningastefna reyndist ekki
eins góð vörn gagnvart óhóf-
legri gjaldeyrisáhættu og von-
ast var til. Hrun bankakerfis-
ins leiddi til gjaldeyriskreppu
sem dýpkar kreppuna til muna.
Hin ósamrýmanlega þrenning
stöðugs gengis, sjálfstæðrar
peningastefnu og óheftra fjár-
magnshreyfinga knúði Ísland
til sveigjanlegrar gengisstefnu
í kjölfar þess að fjármagns-
hreyfingar voru gefnar frjálsar
með EES samningnum. Í ljósi
reynslunnar er nauðsynlegt
að endurmeta hvort það horn
sem Ísland valdi í „þríhyrningi
ósamrýmanleikans“ árið 2001
henti landinu best til lengdar.
Verði ekki aðrir kostir í boði er
nauðsynlegt að skjóta sterkari
stoðum undir verðbólgumark-
miðið. Það er hins vegar efni í
aðra grein.
Arnór Sighvatsson, aðalhagfræðingur Seðlabanka Íslands:
Horft í straumhvörf við áramót
Sigríður Margrét Oddsdóttir, framkvæmdastjóri Skjásins:
Barátta og breytingar
Á
rið 2008 verður eft-
irminnilegt fyrir Ice-
landair Group sem
og alla Íslendinga.
Þær hremmingar
sem gengið hafa yfir Ísland á
síðari hluta ársins eru líklega
einsdæmi og hefur sett efna-
hag margra fyrirtækja og ein-
staklinga í uppnám. Slíkt hefur
áhrif á hagkerfið í heild sinni og
breytir mjög neysluhegðun fyr-
irtækja og einstaklinga. Mikil-
vægt við slíkar aðstæður er að
setja sér skýra framtíðarsýn og
ná víðtækri samstöðu um hana
til að lágmarka skaðann og jafn-
framt flýta að út úr vandanum
verði unnið. Við eigum sterk-
ar stoðir, góðar framleiðsluein-
ingar í fiskiðnaði, stóriðju og
ferðamannaiðnaði sem geta
komið okkur hratt út úr þess-
ari stöðu. Ísland er lítið hagkerfi
sem bregst hratt við aðstæðum
eins og sést nú við samdrátt í
innflutningi.
Áhrif á rekstur samstæðu Ice-
landair Group frá byrjun okt-
óber eru veruleg og koma hart
niður á rekstri og efnahag.
Kemur þetta í beinu framhaldi
af mjög erfiðu ári hvað elds-
neytisverð varðar. Miklar að-
gerðir í rekstri ýmissa félaga
innan samstæðunnar fyrri hluta
ársins hafa hjálpað við þessar
aðstæður.
Utanferðir Íslendinga hafa
stórlega dregist saman og lík-
legt að það haldi áfram á næsta
ári. Slík þróun er að koma í ljós
víðs vegar í heiminum og mun
árið 2009 bera þess merki. Sést
hefur spádómur um að árið 2009
verði erfiðasta rekstrarár í sögu
flugsins. Ég tel að ferðamanna-
iðnaðurinn heilt yfir muni sjá
fram á erfitt ár. Enn og aftur, við
slíkar aðstæður er mikilvægt að
hafa skýra sýn á framtíðina og
vinna úr þeim vandamálum sem
uppi eru hverju sinni. Á Íslandi
munu samt myndast tækifæri
sem við verðum að nýta okkur.
Icelandair Group er alþjóð-
leg samstæða fyrirtækja með
starfsemi um allan heim. Tekj-
ur koma frá mörgum heims-
svæðum og frá ólíkri starfsemi
og tæplega 80% tekna samstæð-
unnar eru í erlendum gjaldmiðl-
um. Þessi fjölhæfni og dreifing
í tekjumyndun er samstæðunni
mikill styrkur í umrótinu nú og
dregur úr því höggi sem skyndi-
legur og ófyrirséður samdrátt-
ur í ferðalögum Íslendinga er.
Hafa ber þó í huga að það hefur
kreppt að víðar en á Íslandi og
sér ekki fyrir endann á því.
Flugið og ferðaþjónustan
er sveiflukennd starfsemi og
styrkur Icelandair Group er
að bregðast hratt við óvæntum
breytingum. Fyrirtækið hefur
alltaf verið í einkaeigu og haft
arðsemi hluthafa að leiðarljósi.
En það hefur um leið tekið að
sér það mikilvæga samfélags-
lega hlutverk að byggja upp
leiðarkerfi í flugi til og frá land-
inu. Sú starfsemi er grundvöll-
ur ferðaþjónustunnar í landinu
og tryggir Íslendingum fram-
úrskarandi samgöngur við um-
heiminn. Hún skapar þúsundum
atvinnu um allt land og byggir
upp sérfræðiþekkingu sem und-
irstaða umfangsmikillar gjald-
eyrisskapandi flugstarfsemi um
allan heim.
Nú sem fyrr förum við hjá
Icelandair Group í gegnum súrt
og sætt með þjóðinni. Hún getur
treyst á liðsinni okkar í þeirri
baráttu sem framundan er.
Björgólfur Jóhannsson, forstjóri Icelandair Group:
Fjölhæfnin er styrkur
Það er án efa erfitt ár
framundan um heim
allan. Alþjóðlega fjár-
málakreppan geisar
enn og sá skortur á
fjármagni sem henni
fylgir kemur til með
að hafa áhrif á allar
atvinnugreinar.
Horft til lengri tíma
er eðlilegt að taka
gervallt umhverfi
peningastefnunnar
og fjármálakerfisins
til gagngerrar endur-
skoðunar. Sveigjanleg
gengisstefna og sjálf-
stæð peningastefna
reyndist ekki eins góð
vörn gagnvart óhóflegri
gjaldeyrisáhættu og
vonast var til.
Á sama tíma og stjórn-
völd hafa kjark til þess
að auka skattheimtu af
Íslendingum til þess að
standa undir rekstri rík-
isfjölmiðils, virðist þau
skorta kjarkinn til þess
að gera það sem rétt
er og draga ríkið út af
sjónvarpsauglýsinga-
markaði.
Þ
egar stjórnvöld stóðu
frammi fyrir banka-
kreppu og gjaldmið-
ilskreppu virtist sem
að þau hefðu þann
eina kost að taka há erlend
lán. Lán sem eru til þess eins
að reyna að endurreisa traust
á gjaldmiðli sem hagfræðilega
er ómögulegt að halda úti með
góðu móti. Undirritaðir komu
því fram og bentu á aðrar leið-
ir sem útheimta ekki erlenda
skuldsetningu.
Nú hafa íslensk stjórnvöld
samið um viðbragðsáætlun við
Alþjóðagjaldeyrissjóðinn, AGS,
og fengið lánaloforð hjá erlend-
um ríkjum. Inn í þetta bland-
ast svo vilji íslenskra stjórn-
valda til að gangast í ábyrgð
fyrir Ice Save-skuldbindingum
Landsbankans.
Vandinn við umræðu um kosti
í gjaldmiðilsmálum er að þar er
tveimur ólíkum en þó tengd-
um atriðum blandað saman,
aðild að ESB og svo fyrirkomu-
lagi gjaldmiðilsmála. Blöndun-
in felst í því að fyrirkomulagi
fastgengis er hrært saman við
aðild að ESB.
Valkostirnir eru annars vegar
að leysa gjaldeyriskreppuna
sem fyrst, eða búa að öðrum
kosti við óbreytt fyrirkomulag
í nokkurn tíma uns hægt er að
fá aðild að myntbandalagi með
stjórnmálasambandi.
Seinni kosturinn er fyrirferð-
armestur í umræðunni um fast
land í gengismálum. En til að
fá aðild að ERM II þarf fyrst
að liggja fyrir samþykkt á að-
ildarumsókn. Fyrst þarf kosn-
ingar um aðild, svo aðildarum-
ræður þar sem farið er fram á
undanþágur frá regluverkinu,
því næst kosningar um samn-
inginn og svo samþykki allra 27
þjóða sambandsins á inngöngu
landsins. En þá er ferlið rétt
að hefjast, því Ísland þarf að
taka sér stöðu í biðröð þar sem
önnur ríki eru fyrir og hafa
verið samþykkt sem næstu að-
ildarríki. Þegar loks er búið að
samþykkja Ísland sem aðildar-
ríki þarf landið að hafa uppfyllt
Maastricht-skilyrðin um stöð-
ugleika í 2 ár samfellt. Þá loks-
ins fæst ný mynt. Því miður
tekur þetta ferli á bilinu 4 til 8
ár, þó að allt gangi eftir. Ekki má
gleyma því að frekari stækk-
un sambandsins er háð því að
Lissabon-sáttmálinn verði stað-
festur. Hann er í uppnámi eftir
að Írar felldu hann í þjóðar-
atkvæðagreiðslu. Vandinn við
seinni kostinn er hve langan
tíma tekur að ná föstu landi í
gjaldmiðilsmálum. Spurningin
er hvort íslenskt efnahagslíf
hafi efni á því að bíða.
Einhliða upptaka annars
gjaldmiðils er því eini valkost-
urinn í fastgengi sem Ísland
hefur völ á. Upptaka annars
gjaldmiðils, t.d. evru er tækni-
lega möguleg og líka pólitískt
möguleg. Það sannar fordæmi
Svartfjallalands. Einhliða upp-
taka er eina leiðin, að mati höf-
unda, úr þeirri haftastefnu sem
nú ríkir á gjaldeyrismarkaði.
Evra er ekki eini möguleikinn,
dollari er einnig góður kostur.
Svo eru til þeir sem trúa því
að krónan geti átt sér viðreisn-
ar von. Það verður að telja ósk-
hyggju. Nú er svo komið fyrir
að brjóti menn gjaldeyrislögin
er hægt að fara í fangelsi fyrir
í allt að tvö ár. Slík er trúin
á myntina. Á meðan berst at-
vinnulífið við gífurlegan fjár-
magnskostnað og skort á láns-
fé. Kostnaðurinn og skorturinn
hefur hamlandi áhrif á allt at-
vinnulíf, þ.m.t. útflutning. Því
lengur sem núverandi ástand
varir því meiri verður skaði
efnahagslífsins.
Ísland hefur úr bráðum
vanda að leysa ef lágmarka
á kostnað vegna fjármála-
kreppunnar. Stjórnvöldum og
embættismönnum ber skylda,
vegna starfa sinna og ábyrgðar,
að kynna sér fordómalaust þá
kosti sem eru í stöðunni. Upp-
taka gjaldmiðils er að mati höf-
unda eini kosturinn sem hægt
er að bera saman við gjaldeyr-
ishöftin sem nú gilda. Það er
ótækt að halda Íslandi í fang-
elsi hafta og kreppu ef aðrir
kostir standa til boða.
Nú er verið að semja um
uppgjör á skuldum einkafyrir-
tækja, bankanna þriggja, sem
voru settir í þrot með setningu
neyðarlaga 6. október síðastlið-
inn. Fyrirtæki fara yfirleitt ekki
í þrot ef þau eiga fyrir skuldum
sínum. Í tilfelli banka er það
sérstaklega kostnaðarsamt að
fara í slíkt ferli þar sem eign-
irnar eru mjög hreyfanlegar og
nánast hverfa meðan á ferlinu
stendur. Kröfuhafar eru marg-
ir og flestir eru þeir erlendir.
Því miður eru neyðarlögin sem
sett voru þvert á reglur og lög
sem giltu fyrir. Lögin kváðu
á um að sumum kröfuhöfum
yrði gert hærra undir höfði en
öðrum. Slíkar aðgerðir hafa yf-
irleitt í för með sér skaðabóta-
skyldu.
Hagsmunir erlendra kröfu-
hafa eiga miklu frekar kröfu á
íslenska ríkið en þrotabú banka.
Því munu þeir gera allt sem þeir
geta til að reyna að halda slík-
um kröfum til haga. Þar ligg-
ur áhættan fyrir Ísland. Þjóð-
in má ekki gangast í ábyrgðir
fyrir þrotabú bankanna. Allar
aðgerðir stjórnvalda verða að
miða að því. Almennur Íslend-
ingur kom ekkert að rekstri
bankanna, né heldur hvatti
hann erlenda aðila til að svala
gróðafíkn sinni með því að lána
bönkunum og leggja til þeirra
fé. Einstaklingar og fyrirtæki
sem tóku þátt í þeim viðskipt-
um bera á þeim fulla ábyrgð,
ekki Ísland.
Leysa þarf úr gjaldeyris-
kreppunni. Tryggja þarf að
kröfur erlendra aðila falli ekki
á ríkið. Það þarf að leysa úr
greiðsluvanda heimila og fyr-
irtækja í landinu. Þetta ætti
að vera úrlausnarefni næstu
vikna, og ekkert annað. Með
því að leysa þessi vandamál
hratt batnar samningsstaða Ís-
lands er kemur að því að ís-
lenskir embættismenn setjist
niður og semji um þau skilyrði
sem fylgja aðild að Evrópu-
sambandinu.
Ársæll Valfells lektor og Heiðar Már Guðjónsson framkvæmdastjóri:
Í samningum þarf valkosti