Tíminn - 27.03.1983, Blaðsíða 14

14
SUNNUDAGUR 27. MARS 1983

■ Skriðdrekar Rauða hersins aka eftir miðborg Búdapest.
■ Á flótta uiidan hörmungunum.
ÞJÓÐARUPPREISNIN
tUNGVERJALANDI
■ Hér er ætlunin að rifja upp
uppreisnina í Ungverjalandi árið
1956, aðdraganda hennar og
ástæður. Meginefni þessarar
samantektar fjallar um fram-
vindu stjórnmála í Ungverjalandi
1956, en til að skýra þá atburði
og setja í sögulegt samhengi verð-
ur stiklað á mikilvægum atriðum
úr sögu Ungverjalands, Austur-
Evrópu og Sovétríkjanna.
Á árunum 1920-1945 ríkti í Ungverjalandi
einræðisstjórn Nicholas Horthy. Stjórnin komst
til valda eftir að verkalýðsbylting hgfði verið
brotin á bak aftur og öll valdaár hennar einkennd-
ust af grimmd og harðýðgi. Þjóðin taldi um þetta
leyti á níundu milljón og allur þorri lifði á
landbúnaði. Atvinnuhættir voru frumstæðir og
efnaleg kjör alþýðufólks mjög slæm. Stjórnvöld
höfðu ekki áhuga á neinum umbótum í innan-
landsmálum og tóku bersýnilega mið af hagsmun-
um landeigenda og fjármagnsmanna í borgum og
bæjum.
f Síðari heimsstyrjöldinni tókst samvinna með
ungversku stjórninni og Öxulveldunum, Ítalíu og
Þýskalandi. Réði því einkum tvennt: svipað
stjórnarfar í þessum löndum og hitt að ungverska
stjórnin hugði á landvinninga í austurvegi og taldi
að bandalag við Hitler auðveldaði þá útþenslu.
Á stríðsárunum varð til öflug og vel skipulögð
andspyrnuhreyfing í Ungverjalandi. Kommúnist-
ar voru þar framarlega í flokki, en einnig jafnað-
armenn og frjálslyndir lýðræðissinnar.
Austur-Evrópa eftir stríð
Eftir stríðið jukust mjög áhrif kommúnista í
Austur-Evrópu. Bæði var að þeir höfðu tekið
virkan þátt í andspyrnuhreyfingu gegn nasistum
og sýnt innrásarmönnum eindregna mótspyrnu og
eins hitt að í stríðslok gerðu stórveldin með sér
samninga um skiptingu heimsins í áhrifasvæði þar
sem m.a. var kveðið á um rétt kommúnista og
Sovétríkjanna til áhrifa á gang stjórnmála í
nokkrum ríkjum Austur-Evrópu.
Til þess kom yfirleitt ekki að íbúar þessara
landa fengju sjálfir að ákveða framtíð sína í
frjálsum kosningum. Kommúnistarbeittu áhrifum
sínum og sovésku hernámsliði til að taka völdin í
sínar hendur. Víðast hvar í þessum ríkjum var
þegar eftir stríð hafist handa um víðtæka endur-
sköpun atvinnuhátta, félagsmála og stjórnskipun-
ar. Markmiðið var að gera kommúnistaríkin í
Austur-Evrópu að sósíalískum iðnríkjum og í því
skyni var ríkisvaldi beitt harkalega.
Þótt vafalaust hafi margir íbúar hinna nýju
kommúnistaríkja fagnað því að tekin væri upp
félagsstefna er lagði áherslu á bætt kjör almenn-
ings verður að ætla að allur fjöldinn hafi vænst
þess að eftir hörmungar stríðsáranna og ógnar-
stjórn nasista rynni upp tími aukins lýðræðis og
frjálsræðis einstaklinga. Þessu fólki hlýtur að hafa
orðið hin eindregna og ósveigjanlega áætlunar-
stefna ríkisvaldsins sár vonbrigði. Nærtækast er
að rekja til þessara viðhorfa þá ólgu og þann
uppreisnarhug er setti svip sinn á Austur-Evrópu
á árunum upp úr 1953 þegar Jósep Stalín,
einvaldur Sovétríkjanna, féll frá.
Sovétríkin að Stalín látnum
Jósep Stalín, sem ríkti sem einvaldur og
harðstjóri í Sovétríkjunum frá því 1924 lést í mars
1953. Fráfall hans táknaði nýtt tímabil í sögu
ráðstjórnarinnar, vaxandi markaðsbúskap og auk-
ið frelsi í andlegu lífi. Sú þíða hófst þó ekki að
verulegu marki fyrr en 1956 þegar þáverandi
forsætisráðherra Sovétríkjanna og aðalritari
kommúnistaflokksins, Nikita Krúsjev, afhjúpaði
fólskuverk Stalíns á 20sta flokksþingi kommún-
ista, sem frægt er orðið.
Þegar eftir lát Stalíns hófst barátta í komm-
únistaflokknum um eftirmann á valdastól. Þáver-
andi ritari koinmúnistaflokksins og forsætisráð-
herra Georgi Malenkov var sá maður sem flestir
bjuggust við að tæki við forystunni. Af því varð
ekki. Malenkov hélt um sinn stöðu forsætisráð-
herrá, en Nikita Krúsjev varð aðalritari flokksins.
Helstu andstæðingar Malenkovs voru gamlir stal-
ínistar er nutu forystu L. Bería, yfirmanns
leyniþjónustunnar, og V. Mólotovs, utanríkisráð-
herra. En þegar Bería var sviptur áhrifum og
tekinn af lífi 1954 styrktist staða Malenkovs um
hríð. Árið 1955 varð Búlganin forsætisráðherra í
stað Malenkovs og með atfylgi Krúsjevs. í
valdabaráttunni í Moskvu naut Krúsjev einkum
stuðnings þeirra M. Sukhovs, varnarmálaráð-
herra, og A.I. Mikoyans, aðstoðarforsætisráð-
herra.
Því er á þetta minnst hér að valdabaráttan í
Sovétríkjunum endurspeglaðist að nokkru í
öðrum kommúnistaríkjum. Þegar „harðlínu-
menn“ sem vildu fylgja stcfnu Stalíns voru í
meirihluta í Moskvu voru skoðanabræður þeirra í
hinum kommúnistaríkjunum styrkari í sessi. En
þegar „frjálslyndari" kommúnistar fóru með völd-
in í Moskvu jukust áhrif þeirra kommúnista í
Austur-Evrópu sem vildu slaka á og taka upp
hófsamari iðnvæðingu og aukið frjálsræði.
Þess er og að geta að í kjölfar fráfalls Stalíns
1953 töldu margir andstæðingar kommúnista-
stjórnanna að nýtt tímabil hlyti að renna upp.
Eins og Stalín væri dauður ætti hin kommúníska
harðstjórn að deyja. Þessi viðhorf áttu víða
greiðan aðgang að alþýðu manna í Austur-Evrópu
sem bjó við kröpp lífskjör á sama tíma og
lífshættir bötnuðu verulega í lýðræðisríkjum Vest-
urlanda.
Ungverjaland eftir stríð
í stríðslok tóku þau öfl við forystu stjórnmála í
Ungverjalandi sem leitt höfðu andspyrnuhreyfing-
una á stríðsárunum. Þar komu saman ólíkir hópar
með mismunandi markmið. Allir voru þó sam-
mála um að vinda þyrfti bráðan bug að efnahags-
legri og félagslegri endurreisn í Ungverjalandi og
draga verulega úr hinum augljósa mun á efna-
legum kjörum fólks. Samsteypustjórnin boðaði til
kosninga strax 1945. Niðurstaða þeirra varð sú að
flokkur smábænda fékk 57% atkvæða, kommún-
istar 17% og flokkur jafnaðarmanna litlu meira.
Kjörfylgi kommúnista segir lítið um raunveruleg
völd þeirra. Þeir beittu óspart fyrir sig ýmsum
samtökum launafólks og voru manna mest áber-
andi í félags- og stjórnmálalífi. Eins nutu þeir
tengslanna við Sovétríkin, sem höfðu átt þátt í að
fella stjórn Horthys og geymdi enn herlið í
Ungverjalandi. Forysta hinnar nýju ríkisstjórnar
landsins var því falin Matyasi Rakosi, leiðtoga
kommúnista, og hófst með því óslitið valdaskeið
kommúnista í Ungverjalandi.
Enn fóru fram kosningar 1947. Þá fékk Kom-
múnistaflokkurinn mest kjörfylgi eða 22,7% at-
kvæða. Smábændur fengu 15,4% og aðrir flokkar
minna. Enn voru kommúnistar í miklum minni- >
hluta miðað við atkvæðafylgi. i
Stjórnmálaáhrif þeirra jukust hins vegar ár frá ári
og 1947 höfðu þeir fengið því framgengt að
stórjarðir voru teknar eignarnámi og þeim skipt'.
upp á milli smábænda. Þungaiðnaður var þjóð-
nýttur, sv» og námur og bankar.
Kommúnistar beittu ýmsum ráðum til að auka
áhrif sín og stjórnmálavöld. Haft er fyrir satt að á
þessum árum hafi þeir bruggað launráð gegn
stjórnmálaandstæðingum sínum innanlands og
m.a. látið myrða forystumann Smábændaflokks-
ins. Ábyrgð á þeim glæpaverkum er Matyas
Rakosi einkum talinn bera og rnunu mörg þeirra
hafa verið unnin án vitundar og vilja annarra
leiðtoga kommúnista.
Árið 1949 var valdataka kommúnista innsigluð
með stofnun Alþýðufylkingar, en í orði kveðnu
sameinuðust allir stjórnmálaflokkarnir um hana.
Starfsemi annarra flokka var bönnuð. 1 „kosning-
unt" 1949 fékk Alþýðufylkingin 95,6% atkvæða.
' Stefna Rakosis og andóf
Stjórn Rakosis, stjórn hinnar nýju Alþýðufylk-
ingar, hófst þegar handa um iðnvæðingu Ung-
.verjalands og stefndi að umbreytingu efnahags-
og félagslífs á fáum árum. Ekkert mátti hefta þá
framþróun. Því var andstaða við stjórnina hvort
sem var á sviði trúmála, menningarmála eða
stjórnmála stranglega bönnuð. Herferð var farin
gegn stjórnarandstæðingum og minntu aðfarirnar,
harkan og grimmdin, óneitanlega á stjórnarhætti
Horthys áður.
Einyrkja í landbúnaði var bönnuð og samyrkju-
búum komið á fót um allt land. Mæltist það
misjafnlega fyrir. Eins hóf stjórnin víðtæka þjóð-
nýtingu og árið 1952 voru öll helstu atvinnutæki
landsins komin undir forsjá ríkisins.
Ekki voru stjórnarandstæðingar einir um að
sæta ofsóknum. Innan Alþýðufylkingarinnar og
kommúnistaflokksins fóru fram „hreinsanir", til
að halda uppi aga og „réttum“ skoðunum. í maí
1949 var t.d. einn helsti leiðtogi stjórnarinnar,
nánasti samstarfsmaður Rakosis, L. Rajk að
nafni, handtekinn. Honum var gefið að sök að
vera erindreki Títós, forseta Júgóslavíu, sem þá
átti í útistöðum við Sovétríkin ogönnur kommún-
istaríki. Eins var Rajk sakaður um að hafa gengið
erinda fasista á þeim árum þegar hann hafði
forystu fyrir ungversku andspyrnuhreyfingunni.
Hann var dæmdur til dauða og dómnum fullnægt.
Stefnubreyting
Árið 1953 var svo komið að lífskjör manna í
Ungverjalandi höfðu versnað til muna frá því sem
var á fyrstu árum eftir stríð. Efnahagsstefna
stjórnarinnar hafði mætt vaxandi erfiðleikum og
áætianagerð ekki staðist. Eins hafði stjórnarstefn-
an sætt mikilli óánægju meðal almennings og
hennar gætti einnig í kommúnistaflokknum.
Fregnir þessar bárust til Moskvu en þar stóð þá
yfir valdabarátta eftir fráfall Stalíns eins og fyrr
var að vikið.
Foringjar Ungverja voru kallaðir til skrafs og
ráðagerða í Moskvu. Þar var hart lagt að Rakosi
að söðla um, falla frá hóflausri iðnvæðingu og taka
upp nýja stefnu í efnahagsmálum. Eins var hann
hvattur til að dreifa æðstu völdum, en Rakosi
gegndi bæði starfi aðalritara kommúnistaflokksins
og forsætisráðherra.
En Rakosi hafði orðið þess var í Moskvu að þar
voru menn ekki á eitt sáttir og harðlínumenn gáfu
í skyn að ekki væri mark takandi á fyrirmælunum.
Þegar heim kom lét Rakosi því eins og ekkert
hefði í skorist og hófst handa um nýja fimm ára
áætlun, þvert gegn ráðleggingum frjálslyndra í
Moskvu og vilja hinna hófsamari í ungverska
flokknum.
■ Sovéska vaidið í Búdapest; svipillur sovéskur herforingi.
R Imre Nagy meðal fólksins. Hann veitti þjóðinni aukið frjálsræði eftir harðstjórn Stalíns-tímans og gaf
henni nýja von.
Um aðdraganda og ástæður fyrir
atburðunum í Ungverjalandi
1956 þegar innrásarher
Sovétmanna og innlendir
leppar þeirra hrifsuðu völdin
Stuttu eftir þetta braust út alvarleg uppreisn
gegn kommúnistastjórninni í Berlín. Ráðamenn í
Sovétríkjunum óttuðust að víðar í Austur-Evrópu
kynni að sjóða upp úr vegna óánægju rneð
einstrengislega stjórnarstefnu. Hinir frjálslyndari
ráðamenn töldu ástæðu til að fyrirbyggja nýja
Berlínaruppreisn og þar sem menn væntu hennar
helst í Ungverjalandi var enn boðað til fundar
með ungverskum ráðamönnum í Moskvu. Þetta
var í júní 1953. Auk Rakosis sóttu m.a. fundinn
E. Gerö ráðherra og Farkas yfirmaður leyniþjón-
ustunnar. Einnig var boðaður Imre Nagy, sem var
talsmaður andstæðinga Rakosis í ungverska
flokknum og hafði verið í ónáð um hríð.
Á þessum fundi var Rakosi neyddur til að söðla
um, segja af sér embætti forsætisráðherra og
samþykkja hófsamari atvinnu- ogefnahagsstefnu.
Imre Nagy varð forsætisráðherra, en Rakosi hélt
stöðu sinni sem aðalritari flokksins. Valdataka
Nagys var mikill sigur fyrir frjálslynd öfl í
kommúnistaflokknum og boðaði gerbreytta
stjórnarstefnu.
í júlí 1953 ávarpaði Nagy ungverska þingið og
las stefnuskrá sína. Hún kom verulega á óvart,
fyrir marga var hún eins og þruma úr heiðskíru
lofti. Nagy lýsti því yfir að næsta fímm ára áætlun
yrði tekin til endurskoðunar, iðnvæðingu settar
skorður, léttaiðnaður hefði forgang, matvæla-
framleiðsla yrði aukin og auknú fjármagni beint j
til landbúnaðarins. Eins lýsti Nagy því yfir að
samyrkjubúskapur yrði að byggjast á áhuga
bænda. Hann samþykkti að samyrkjubú yrðu
leyst upp ef meirihluti íbúanna óskaði þess. Þá,
lofaði Nagy í stefnuræðu sinni frjálsræði í menn-
ingarmálum, stjórnmálum og umburðarlyndi |
gagnvart minniháttar einstaklingsframtaki í at-
vinnulífi.
Stefna Nagys mun hafa mælst vel fyrir hjá
almenningi. En innan kommúnistaflokksins voru
áhrifamikil öfl undir forystu Rakosis, Gerö o.fl.
óánægð. Þau töldu frjálsræðið of mikið og efna-
hagsstefnuna alranga. Þessi öfl unnu óspart gegn
stjórn Nagys og beittu áhrifum sínum innan
flokksins og utan til að grafa undan stjórninni.
Allt þar til í mars 1955 má segja að þjóðlíf
Ungverja hafi einkennst af baráttu milli harðlínu-
manna, fylgismanna Rakosis, og frjálslyndra,
fylgismanna Nagys. Stjórnvöld áttu í erfiðleikum
á ýmsum sviðum, einkum í efnahagsmálum, og
harðlínumenn notuðu hvert tækifæri til að vcga að
stjórninni. Þegar valdabaráttan í Moskvu tók á sig
nýja mynd með falli Malenkovs 1955 notuðu
Rakosi og stuðningsmenn hans tækifærið og
kröfðust afsagnar Nagys. í mars 1955 samþykkti
meirihluti miðstjórnar ungverska kommúnista-
flokksins að víkja honum frá. Þá höfðu valdamenn
í Moskvu gefið samþykki sitt fyrir breytingunni.
Enn skipast veður í lofti
Rúmu ári síðar, í júlí 1956, komu tveir
sendimenn Sovétstjórnarinnar, A.l. Mikoyan og
M. Suslov, til Búdapest. Koma þeirra táknaði
umskipti í stjórnmálum Ungverjalands. Rakosi
var vikið frá og samstarfsmaður hans Gerö tók
við. Frjálslyndari menn komust á ný til áhrifa, en
þeir voru ekki í meirihluta.
Ástæðan fyrir þessum breytingum var megn og
sívaxandi óánægja í Ungverjalandi með harð-
stjórn Rakosis. Sérstaklega bar á óánægju stúd-
enta og menntamanna, sem höfðu m.a. með sér
samtök sem nefnd voru Petöfi-hópurinn, í höfuðið
á þjóðskáldi Ungverja. Stúdentar og Petöfi-hópur-
inn efndu til funda, leynt og ljóst, og ræddu
ástandið í landinu. Þar kom fram hörð gagnrýni á
harðlínumenn í kommúnistaflokknum og stuðn-
ingur við Imre Nagy.
Um þetta leyti höfðu enn orðið breytingar á
völdum í Sovétríkjunum. Krúsjev og félagar hans
höfðu styrkt stöðu sína. Þeir voru fylgjandi
hófsamari stefnu í Ungverjalandi.
Þegar Gerö tók við forystu sendi Imre Nagy
miðstjórn kommúnistaflokksins bréf og minnti á
stefnuskrá sína, en vottaði flokknum jafnframt
trúnað sinn. Ljóst var að komin voru fram tvö
sterk öfl sem greindi á um framtíðarstefnu í
landinu: Gerö og stuðningsmenn hans og Nagy og
fylgismenn hans. Lið Rakosis fylgdi Gerö að
málum.
I júlí og fram í október 1956 jókst spenna og
æsingur í þjóðlífi Ungverja. Breytingar lágu í
loftinu. Enginn hópur var enn nógu öflugur til að
láta til skarar skríða eða taka ótvíræða forystu. í
september efndi Rithöfundasamband Ungverja-
lands til fundar og hafnaði stefnu Gerös. Jafnframt
var kraftist óskoraðs frelsis í bókmenntum og
listum.
Um haustið ákvað ríkisstjórnin að veita L. Rajk
uppreisn æru, en hann hafði verið tekinn af lífi
fyrir meintan stuðning við Tító, eins og áður var
að vikið. Þetta haust hafði ágreiningur Títós við
kommúnistaríkin verið jafnaður og æruuppreisn
Rajk var tekin sem merki um batnandi sambúð
kommúnistaríkja við Júgóslavíu.
Opinber minningarathöfn um Rajk fór fram 6.
október. Andstæðingar Gerös litu á hana sem
tækifæri til að sýna stjórninni eindregna mót-
spyrnu. Meira en 300 þúsund manns fylktu liði í
minningargönguna. Nagy gekk fremstur og leiddi
ekkju Rajks. Gangan var mikill sigur fyrir hann
og sýndi að stjórnarandstæðingar gátu kallað
fjöldann út á göturnar og þó haft hemil á honum.
Þegar þetta gerðist sat Gerö á fundi í Moskvu
og ræddi ríkismál við raunverulega yfirboðara
sína. Hann hafði alist upp við það í kommúnista
hreyfingunni fyrir og eftir stríð að lykillinn að