Tíminn - 01.09.1988, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 1. september 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR
il!lllllllll!l!ll!"i
!llllllll!l!!!l
Jón Torfason:
Þankar um Örlygsstaðabardaga
Ræöa flutt á ðrlygsstöðum 21. ágúst 1988.
Sumardag nokkurn fyrir 750
árum kvaddi höfðinginn Sighvatur
Sturluson á Grund Halldóru konu
sína, tók öxi sína Stjörnu í hönd,
vatt sér á bak hestinum og lagði
upp í síðustu herför sína. Sú för
endaði hér á Örlygsstöðum.
Örlygsstaðabardagi, sem vér
minnumst nú, á sér langan aðdrag-
anda sem rekja má allt aftur til
aldamótanna 1200. Þá var Iandinu
í rauninni skipt milli nokkurra
voldugra ætta og réð hver sínu
héraði nánast óátalið af öðrum.
Svínfellingar réðu ríkjum á Aust-
urlandi, Oddaverjar á Rangárvöll-
um og Haukdæiir í Árnesþingi. Á
Vestfjörðum börðust Vatnsfirðing-
ar og Seldælir um völd. í Skagafirði
voru Ásbirningar. í Eyjafirði og
Þingeyjarþingi var goðorðum skipt
milli einstakra höfðingja og sömu
sögu var að segja um Vesturland.
Þá koma til sögu synir Sturlu
Þórðarsonar í Hvammi. Hvamms-
Sturlu, þeir Þórður, Sighvatur og
Snorri. Um 1200 eru þeir farnir að
ryðja scr til rúms.
Þórður Sturluson eignaðist ríki á
Snæfellsnesi og um norðanverða
Dali, Snorri nær undir sig Borgar-
firði og ítökum í vestanverðu
Húnaþingi en Sighvatur dvelst fyrst
í Dölum en flytur norður í Eyja-
fjörð stuttu eftir 1210 og tekst á
næstu tuttugu árum að treysta sig
þar í sessi. Um 1230 eða fyrr er
hann farinn að seilast til áhrifa í
Þingeyjarþingi og nær m.a. Grenj-
aðarstöðum til handa Kolbeini syni
sínum. Sturla sonur Sighvats stýrir
svo ríki í Dölum, frá höfuðbóli
sínu á Sauðafelli, en blandar sér í
mál manna á Vestfjörðum. Um
1225 kemst hann yfir ríki Seldæla.
Næstu ár á hann í grimmilcgum
átökurn við Vatnsfirðinga en þeim
lýkur með aftöku Þorvaldssona,
Þórðar og Snorra, í stakkgarðinum
hjá Hundadal árið 1232. Eftir það
má hcita að Sturlungar ráði öllu
Vesturlandi og Vestfjörðum, svo
og Eyjafirði og Þingeyjarþingi.
Það fer varla hjá því að aðrir
höfðingjar hafi fylgst með upp-
gangi Sturlunga með ugg og nokk-
urri áhyggju en ekki virðast þeir þó
hafa sameinast gegn þeim. Áð vísu
áttu Sturlungar oft í illdeilum sín í
milli en þó máttu aðrir höfðingjar
búast við því að þeim rynni blóðið
til skyldunnar og tækju höndum
saman. Sú varð líka oft raunin á.
Þess ber líka að gæta að Sturlungar
voru mægðir eða tengdir flestum
höfðingjaættum í landinu og raun-
ar voru allar helstu ættirnar tengd-
ar innbyrðis meira og minna. Til
dæmis er Halldóra, kona Sighvats
en móðir Sturlu, Ásbirningur;
Sturla Sighvatsson kvænist Sol-
veigu Sæmundardóttur frá Odda;
Snorri Sturluson mægist líka við
Oddaverja og þannig mætti lengi
telja.
Móthcrjar Sturlunga á Örlygs-
stöðum voru Gissur Þorvaldsson af
Haukdælaætt og Kolbeinn ungi.
Gissur var hinn mesti höfðingi en
virðist ekki hafa blandað sér mikið
í deilur að fyrra bragði. Þorvaldur
Gissurarson, faðir hans, var oft
sáttasemjari manna í milli og Giss-
ur er oft í fylgd með honum við slík
störf á alþingi. Þegar hins vegar
Sturla Sighvatsson hefur vakið
fjandskap Gissurar í Apavatnsför
verður hann hinn ákafasti þar til
yfir lýkur á Örlygsstöðum og kem-
ur mjög við Islandssöguna eftir
það eins og kunnugt er.
Ásbirningurinn Arnór Tumason
varð ekki langlífur. Hann andaðist
í Noregi 1221 og er þá Kolbeinn
ungi sonur hans 13 vetra. Kolbeinn
kemur út sumarið 1224 og dvelst
með Sighvati á Grund í Eyjafirði
veturinn eftir. Síðan tekur hann
við forráðum í Skagafirði: „Var
honunt gert bú í Ási í Hegranesi og
gerðist hann skjótt ofsamaður mik-
ill og vænn til höfðingja. Sighvatur
réð mestu með honum meðan
hann var ungur" (296). Kolbeinn
biður síðar Hallberu Snorradóttur
og treystir þannig enn böndin við
Sturlunga.
Eftir víg Vatnsfirðinga 1232
virðist framtíð Sturlunga björt.
Þeir ráða hálfu landinu og ætla
sýnilega að tryggja sér atfylgi Kol-
beins unga með góðu en þá yrðu
þeir langvoldugasta stjórnmálaafl-
ið í landinu og ríki þeirra næði frá
Langanesi og suður á Suðurnes.
Þetta mistekst þó. Brestir koma
upp í samskiptum Kolbeins við
Snorra tengdaföður sinn. Hallbera
Snorradóttir er heilsuveil og andast
áður en þeim Kolbeini auðnast að
eignast erfingja. Eftir lát Hallberu
bar Snorra arfur eftir hana og hann
nær einhverjum formlegum ítök-
um í ríki Kolbeins: „Snorri skyldi
eiga helming goðorða þeirra er
Kolbeinn átti að réttu en Kolbeinn
skyldi með fara og veita Snorra á
þingum“ (346). Á hina hlið Kol-
beins er Sighvatur á Grund og
hefur gert flesta stórbændur í
Skagafirði vinveitta sér, líklega
Jón Torfason.
með gjöfum og heimboðum. Það
er sýnilegt að Sturlungar ætla að ná
tökum á ríki Kolbeins með brögð-
um eða þá illu ef hann fylgir þeim
ekki að málum.
Kolbeinn er því mjög aðkreppt-
ur orðinn og á ekki nema tveggja
kosta völ, að gefast upp fyrir
Sturlungum eða bregðast við af
fyllstu hörku. Hann velur síðari
kostinn. Hann gerir bandalag við
Sunnlendinga, kvænist Helgu
Sæmundardóttur í Odda strax og
hann fréttir andlát Hallberu, fyrri
konu sinnar, og vingast við Hauk-
dæli sem reyndar voru nánirfrænd-
ur hans. Þegar Haukdælir og Ás-
birningar tóku höndum saman gátu
þeir nánast skipt landinu í tvo
helminga, frá Árnesþingi norður í
Skagafjörð. Jafnframt tryggir Kol-
beinn stöðu sína heima fyrir og er
grannt sagt frá aðferðum hans í
Sturlungu. Þegar hann fréttir um
vinskap bænda í Skagafirði og
Sighvats lætur hann drepa tvo
þeirra, Kálf og Guttorm á Mikla-
bæ, hrekur aðra úr héraði en
sumum heitir hann afarkostum.
Þótt tiltekjur hans séu harkalegar
þá hrífa þær og Skagfirðingar fylgja
honum allir sem einn það sem eftir
er. Það verður að hafa í huga að
Sturla Þórðarson, höfundur fslend-
inga sögu þar sem segir af þessum
atburðum, er andstæðingur Kol-
beins alla tíð og virðist lítt hafa
haldið á loft hinum geðþekkari
hliðum á honum. Hér skal á hinn

; A ' *

. . .... , . -

Halldór Þ. Jónsson, sýslumaður Skagafjarðarsýslu afhjúpar minnisvarð-
ann um Örlygsstaðabardaga að Örlygsstöðum í Skagafirði í tilefni þess að
750 ár eru liðin frá bardaganum, sem var ein mannskæðasta orrusta hér
á landi. Mynd: Örn l>.
^bóginn minnt á síðustu ummælin í
Sturlungu um Kolbein unga. Þau
eru í Þorgils sögu skarða og falla
þegar Þorgils er kominn til ríkis í
Skagafirði en þá er honum líkt við
Kolbein: „Þótti þeim (Skagfirðing-
um) nú Kolbeinn aftur kominn og
endurborinn og þá langaði æ eftir“
(722). Það má líka minna á að
nóttina fyrir Örlygsstaðabardaga
safnaði Brandur Kolbeinsson liði í
Skagafirði, nánast fyrirframan nef-
ið á Sturlu og Sighvati „um Sæ-
mundarhlíð og Langaholt og
Hegranes og austur yfir vötn og
mjög svo neðan að Flugumýri“
(410). Það hefði ekki verið gerlegt
nema héraðsmenn væru Kolbeini
unga gulltryggir.
Sturla Sighvatsson kom út
sumarið 1235 eftir Rómarför og
vetrardvöl hjá Hákoni konungi
gamla í Noregi. Er engu líkara en
Sturla hafi tekið skapskipti í utan-
landsferðinni, fengið glýju af Ijóma
konungsvaldsins ytra. Eftir heirn-
komuna kemur hann fram af
dæmafáu offorsi, hrekur Snorra
föðurbróður sinn úr ríki sínu, lætur
limlesta Órækju Snorrason eða
gerir að minnsta kosti tilraun til
þess og berst við Þorleif úr Görðum
og marga aðra frændur sína í
Bæjarbardaga. Eftir tvö ár hefur
hann lagt Vesturland undir sig og
þá fer hann að seilast til áhrifa
sunnanlands, gerir meðal annars
kröfurum hálfan Oddastað, höfuð-
ból Oddaverja. Vorið 1238 reynir
hann að stökkva Gissuri Þorvalds-
syni utan í Apavatnsför en fylgir
ekki nógu vel eftir og sleppir
Gissuri. Þeir Gissur og Kolbeinn
taka nú höndum saman og fara
herför vestur til Dala en Sturla býst
fyrir við Kleifar í Gilsfirði. Ekki
kemur til verulegra átaka og grið
eru sett fram um mitt sumar.
Þegar leið á ágústmánuð sendi
Sturla menn um allt Vesturland og
Vestfirði í liðsafnað og skyldi nú
stefnt til Skagafjarðar. Kolbeini
unga barst njósn frá Ströndum og
svo sem hans var von og vísa skorti
ekki skjót viðbrögð. Hann safnaði
saman fylgdarmönnum sínum og
hafði með sér „hið röskvasta fólk“
og ríður suður á land. Það má sjá
að hann hcfur óttast herhlaup
Sturlu því hann viðhcfur ummæli
þess efnis að hann muni ríða af
héraði „fyrst að sinni nær sem
honum yrði auðið aftur að koma“
(407). Þegar Kolbeinn kemur suð-
ur yfir heiðar fer hann á fund
Gissurar og þeir safna liði svo „að
allir menn fóru þeir er herfærir
þóttu vera“ á Suðurlandi en að
auki kemur þeim lið úr Vatnsdal,
Vesturhópi og Skagafirði. Kappið
í liðsöfnuninni og harkan eftir
viðureignina á Örlygsstöðum skýr-
ist m.a. af því að þeir Kolbeinn og
Gissur hafi ekki talið annað duga
en ganga milli bols og höfuðs á
Sturlungum í eitt skipti fyrir öll.
Meðan þessu fer fram dvelur
Sturla í Skagafirði og Sighvatur
kemur norðan til móts við hann
með á fimmta hundrað manna og
reiðir öxina Stjörnu. Ýmsir hafa
deilt á herstjórn Sturlu fyrir Ör-
lygsstaðabardaga og í honum.
Sturla fer sér hægt, fer út til Hóla,
yfir í Hegranes og upp á Langaholt.
Hvað var hann að gera?
Hann hlýtur að hafa verið að
reyna að leggja Skagafjörð undir
sig þótt ekki sé sagt frá því í
íslendinga sögu. Væntanlega hefur
hann átt fundi við bændur því þess
er getið að hann „sendi jafnan
bændur úr héraði upp úr byggð eða
á Kjöl suður eða annan veg á
njósn" (408) en það hefði hann
ekki gert ef liann hefði ckki talið
þá trúa sér. Njósnarntenn Sturlu
voru hins vegar tryggir Kolbeini og
gengu í lið með honum þegar þeir
mættu honum.
Eftir vikudvöl í Skagafirði búast
þcir Sturla og Sighvatur til suður-
ferðar og draga flokka sína saman
og var flokkunum „dreift eftir allri
Blönduhlíð mjög en hestar fyrir
neðan“ (409). Þetta lýsir andvara-
leysi hjá Sturlu því þeir Sturlungar
höfðu grun á að óissur og Kol-
beinn færu nálægir með lið sitt. Nú
voru menn Sturlu svo dreifðir að
engin leið var að ná þeim saman í
skjótu bragði þegar Gissur og Kol-
beinn geystust hér handan yfir úr
Tungunni með her sinn. Örlygs-
staðabardagi var því tapaður Sturl-
ungum áður en hann hófst og þar
voru á skömmum tíma brytjaðir
niður á sjötta tug manna.
Stundum veltir maður því fyrir
sér hvað læra megi af sögunni.
Saga íslendinga á 13. öld getur
kennt okkur að ósamþykki og
sundurlyndi leiði til ófarnaðar,
ekki síst ef á cina hönd er harðsnú-
ið stórveldi. Sturlunga getur gefið
okkur mörg tilefni til hugleiðinga
og lærdóms. Frásögnin af Örlygs-
staðabardaga kcnnir okkur dálítið
um herstjórn og forustu, góða hjá
Kolbeini og Gissuri en hvikula hjá
Sturlu. Þar cr sagt frá mannlegunt
örlögum og viðbrögðum manna í
stórháska, frá tryggð eins og þegar
Sighvatur djákn leggst ofan á Sig-
hvat Sturluson þegar vopnin duga
ekki lengur til að hlífa honum við
spjótalögum óvinanna og er veginn
þar. Þar segir frá flótta manna,
hvort sem skynsemi eða hugleysi
hefur valdið. Tumi yngri er eini
sonur Sighvats sem kemst lífs úr
bardaganum með því að flýja upp
á grjóthallana hér fyrir ofan og
síðan lil fjalls ásamt kempunni
Gísla á Rauðasandi. En frásögnin
um Örlygsstaðabardaga sýnir okk-
ur ef til vill einna helst hvernig á að
standa beinn í baki í miklum háska.
Eitt af því sem bagar okkur flest
nútímafólk er að þrátt fyrir allt
ríkidæmið og lífsþægindin göngum
við oft dálítið bogin í hnjám gagn-
vart þeim sem meira mega sín eða
kiknum í hnjáliðum þegar við lend-
um í vanda. Eitt af því vandasam-
asta sem bíður okkar er að deyja.
Þeim mönnum sem voru dregnir úr
kirkjunni á Miklabæ að loknum
Örlygsstaðabardaga og höggnir
tókst að deyja standandi:
„Þórir (jökull) kvað vísu þessa
áður hann lagðist undir höggið:
Upp skaltu á kjöl klífa,
köld er sjávar drífa.
Kostaðu huginn að herða,
hér muntu lífið verða.
Skafl beygjat þú skalli
þó að skúr á þig falli.
Ást hafðir þú meyja.
Eitt sinn skal hver deyja.
Þá var til höggs leiddur Her-
mundur Hermundarson. Hann var
manna best hærður og mælti að
hann vildi kneppa hári sínu svo að
það yrði eigi blóðugt og svo gerði
hann. Hann horfði í loft upp er
Geirmundur þjófur vó liann.
Klængur fékk hann til. Allir voru
þeir vegnir með öxi Sighvats,
Stjörnu“ (423-4).
Jón Torfason slarfar á l'jóðskjalasafni.
Allar tilvitnanir í Sturlungu cru í útgáfu Svarts
og hvítu frá 1988.