Tíminn - 06.09.1990, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 6. september 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR . ; , *" , ?..• ... ...M'IKx',', , 4 - . iI-.: ,a> . „ „ , , „. ;
Guðný Helga Gunnarsdóttir kennari:
Svona gerum við
Fyrir nokkrum árum kom út hjá Námsgagnastofnun bókin lö-
unn og eplin. Bókin var sú fyrsta í flokki svonefndra óska-
bóka, en það eru bækur sem eru ætlaðar bömum sem farin
eru að geta lesið stuttan og hnitmiðaðan texta. Óskabækum-
ar em ríkulega myndskreyttar til þess að saman geti faríð lest-
ur mynda og texta. Lögð er áhersla á að þær gefi tilefni til um-
fjöllunar um sögu okkar, menningu og náttúm, auk þess að
vera skemmtilegar.
Höfundur bókarinnar um Iðunni
og eplin er Iðurni Steinsdóttir og er
sagan byggð á frásögninni um Ið-
unni og eplin í Snorra-Eddu. Búi
Kristjánsson myndskreytti bókina
og falla myndimar mjög vel að text-
anum. Segja má að útgáfa óskabók-
anna hafi markað timamót í útgáfu
lestrarefois fýrir skólaböm.
Allt í einu var ég sem kennari með
i höndunum fallega litprentaða bók
handa bömunum til að lesa. Bók
sem þó ekki var kennslubók í
þrengsta skilningi þess orðs. Óneit-
anlega vöknuðu margar spumingar.
Er ekki follmikið í þetta lagt? Hefði
ekki verið nær að gefa út tvær bækur
og sleppa öllum litunum? Hvemig á
ég nú að nota þessa bók með nem-
endum mínum? Bömin vom 6 ára
og hefðu nokkur þeirra á efa getað
lesið bókina sér til ánægju. Það hefði
hins vegar ekki tekið nema örfáa
daga og var að mínu mati ekki nógu
góð nýting, fýrst svona mikið hafði
verið í bókina lagt. Niðurstaðan varð
sú að bókin endaði uppi í hillu eng-
um til ánægju. Fleiri óskabækur
komu út og fór á sama veg með þær.
Þær vom of finar til þess að nota þær
„bara“ sem lestrarbækur.
Rúmu ári eftir að Iðunn og eplin
kom út ákváðum við nokkrir kennar-
Allt í einu var ég sem
kennari með í höndun-
um fallega litprentaða
bók handa börnunum til
að lesa. Bók sem þó
ekki var kennslubók í
þrengsta skilningi þess
orðs. Óneitanlega
vöknuðu margar spurn-
ingar. Er ekki fullmikið í
þetta lagt? Hefði ekki
verið nær að gefa út
tvær bækur og sleppa
öllum litunum?
ar að taka það til alvarlegrar athug-
unar hvemig við gætum notað óska-
bækumar til þess að glæða lestrar-
áhuga nemenda og sýna þeim fram á
að bókin gæti opnað þeim leið inn í
áður óþekkta heima. Við höfðum
einnig í huga að allir þyrftu að geta
notið þess að lesa bækumar á sinn
hátt, þrátt fyrir mismunandi lestrar-
getu. í minn hlut kom að velta fyrir
mér notkun bókarinnar um Iðunni
og eplin.
Við lestur bókarinnar kom i ljós að
efnið gaf fjölmörg tækifæri til þess
að fjalla um norrasnu goðafræðina.
Ennfremur kom í ljós að það sem ég
hafði „lært“ um þau fræði á minni
skólagöngu var ekki ofarlega í
minninu. Því varð ég að byija á að
hressa upp á þekkinguna. Þegar ég
fór að ræða málið heima hjá mér
kom í ljós að sá fjölskyldumeðlimur
sem best var að sér í goðafræðinni
var 10 ára dóttir min. Hún átti og
hafði lesið bók sem nefnist Goð og
garpar og teiknimyndabækur sem
nefoast Hamarsheimt og gat hún þvi
miðlað mér að þekkingu sinni og
lánað mér bækur til þess að lesa mér
til. Hér á eftir fer stutt lýsing á því
hvemig ég notaði bókina með nem-
endum mínum.
Við byijuðum á þvi að fletta bók-
inni, skoða myndimar og ræða um
þær. I ljós kom að einn nemandi var
nokkuð vel að sér í goðafræðinni og
byggðist það á því að heima fýrir
höfðu áðumefodar teiknimynda-
bækur verið lesnar með baminu og
rætt um þær. Umræðuefiiin vom
mörg, svo sem: Ásgarður, Mið-
garðsormur, Óðinn og hrafnar hans
og frásögnin af því hvemig Þór eign-
aðist hamarinn Mjölni.
Næsta dag var bókin lesin fýrir
bömin og þau fýlgdust með í textan-
um eftir bestu getu. Að því loknu
gátu þau öll lesið bókina sjálf sér til
ánægju. Það að efoið var nemendun-
um kunnugt hjálpaði mörgum yfir
stóran þröskuld.
Á þriðja degi tókum við til umræðu
sémöfoin í bókinni og rithátt þeirra.
Auk þess sem rætt var um orð með
andstæðri merkingu, svo sem ungur
- gamall, satt - ósatt, en fjölmörg
slík orð er að finna í sögunni. Einnig
sagði ég þeim Þrymskviðu og
byggði ég þá frásögn á teikningum
Haraldar Guðbergssonar úr bókinni
Þrymskviðu. Sýndi ég nokkrar vald-
ar teikningar á myndvarpa meðan ég
sagði þeim frá. Spumingar vöknuðu
hjá nemendum, þar sem þeir veittu
þvi athygli að ég sagði söguna en las
hana ekki, þó ég væri með bók í
höndunum. Þetta gaf tækifæri til að
kynna fýrir þeim málið á Þryms-
kviðu og tókum við fýrir lítinn kafla
og veltu bömin fýrir sér hvaða orð
þau gætu skilið og hver ekki og vakti
þetta milda athygli. Efoi bókarinnar
var að sjálfsögðu einnig uppspretta
að fjölmörgum myndverkum, m.a.
Miðgarðsormi fagurlega skreyttum.
Að lokum fóm bömin með bókina
heim og varð það tilefoi til áfram-
haldandi umræðna um goðafræðina
á mörgum heimilum.
Ljóst er að bók sem þessi er áhuga-
vekjandi og getur gefið tilefni til
fjölmargra spennandi viðfangsefoa,
auk þess sem hún opnar nemendum
sýn inn í hugmyndaheim sem er
flestum þeirra lítt kunnur. Gildi
hennar er óumdeilanlegt, hvort sem
hún er notuð „bara“ sem lestrarbók
eða sem kveikja að stasrri viðfangs-
efoum.
Það er hins vegar umhugsunarvert
hvers vegna spumingar sem þær sem
ég lýsti fýrst í grein minni vakna hjá
kennurum þegar þeir fá í hendumar
vandað lestrarefhi til notkunar í skól-
anum með yngstu bömunum. Bækur
sem bæði útlitslega og innihaldslega
em af svipuðum gæðaflokki og þasr
bækur sem flest böm hafa aðgang að
á heimilum sínum. Eigum við ekki
að gera sömu kröfur til skólabóka og
annarra bamabóka?
HVAÐ
Atómkjami er samsettur úr róteindum og nifteindum. En at-
ómkjaminn er eins og atómið að langmestu leyti tómarúm.
Nifteindin er aðallega til að gera kjamann stöðugan. Finnum
við þá ekki í róteindinni hina endanlegu smæstu efniseiningu?
Höhim við hér ekki fundið grunneininguna sem allt er byggt
úr? Nei. Róteindin sem er hundrað þúsund sinnum minni en
atómið er nýr opinn og flókinn heimur, sem nú er orðinn sér-
stök vísindagrein. Róteindin er ekki síþétt Hún er gerð úr
miklu minni ögnum. Sú ögn nefnist kvarkur, eða stratóna eins
og hópur vísindamanna í Peking hefur nefnt hana.
En hvað er kvarkur, þessi kjami
kjamans? Kenningin um kvark er
stærðftæðilega vel rökstudd kenn-
ing. En eigi að síður kenning. Það
hefor enginn maður einangrað
kvark eða rannsakað hann sem efo-
isögn í róteind og það er kannski
ekki hægt, fremur en að einangra
enda á spotta með því að skera hann
af. Kvarkur breytist i eitthvað ann-
að við það að einangrast. Menn
halda að í upphafi hafi kvarkur ver-
ið til, en hvorki róteind né nifteind
gátu þá verið til. Til þess var hitinn
of mikill. Róteind og nifteind urðu
síðar til úr kvarki þegar heimurinn
kólnaði.
Alfaagnir Rutherfords rákust ekki
á kjamann. Þær rákust á þessar ör-
litlu agnir í róteind og nifteind. Er
þá þessi kvarkur hinn eitilharði, ör-
smái innsti kjami efoisins? Hann er
eitilharður, það er rétt. En orku-
punktur getur líka verið eitilharður
ef nógu mikil orka er í honum. í
upphafi var kvarkur aðeins nokkrar
viðbótartegundir af geislun. Með
nýrri skilgreiningu getum við talað
um upprunalegt efoi í einhverri
mynd, þó að það hafi verið allt ann-
að en það sem við nú köllum efoi.
Við verðum að viðurkenna að við
þekkjum ekki innsta leyndardóm
efoisins. En það virðist ljóst að efoi
og ljós eiga sér sama grundvöll.
Þegar efoi fer með ljóshraða verður
það ljós. Aðeins ljóseindir fara
með ljóshraða. Og allt efoi varð
upphaflega til vegna árekstra ljós-
einda. Ljóseindir geta orðið efoi.
Og það er margt sem hefor engan
efoismassa við vissar aðstæður.
Það er bæði ljósið og allir rafsegul-
geislar af hvaða tegund sem þeir
em. Sama er að segja um þyngda-
rónur sem em að minnsta kosti
fræðilega séð einingar þyngdar-
aflsins. Og það er fleira sem ekki
hefur efoismassa, t.d. ýmsar teg-
undir af fiseindum og andfiseind-
um. - Og allar agnir með hvílu-
massa 0 verða alltaf að fara i gegn-
um tóm á ljóshraða. Og loks getur
allt efoi hætt að vera efni og breyst
í ljóseindir. Þegar hægfara efois-
agnir breytast í ljósagnir hegða þær
sér strax á allan hátt eins og ljósið.
Þær þjóta samstundis af stað með
hraða ljóssins án nokkurs millibils-
ástands milli efois og ljóss. Það
sama gerist ef efoið fangar ljóseind
eða ljóseind breytist í efoi. Ljós-
eindin fer þá á svipstundu að hegða
sér eins og efoi.
Þessi sameiginlegi gmndvöllur
efois og ljóss verður skýrari þegar
athugað er það ástand sem ríkti í
upphafi þessa alheims okkar. Hvað
var þar íýrst? Heimsmynd okkar
byijar á spumingarmerki. Menn
vita það ekki. En þetta óþekkta
tímabil er afar stutt. Aðeins hundr-
aðasta brot úr sekúndu. Eftir það
telja menn sig þekkja ástandið af
nokkm öryggi. Þá em engar sam-
eindir til. Atóm em ekki til. Atóm-
kjamar em ekki til og ekki róteind-
ir eða nifteindir. Hitastigið er
hundrað þúsund milljón gráður. Það
em aðeins til ýmsar agnir sem síðar
urðu atómagnir. Allt efoi er þá mis-
munandi tegundir geislunar. Al-
heimurinn er þá ljóseindir, rafeind-
ir, pósitrónur og fiseindir. Og allt
með efoismassann 0.
Atómkjami byijar þó að myndast
strax eftir að þijár mínútur em liðn-
ar frá stómsprengju. Efoið byijar
strax að þróast í átt til þess ástands
sem nú er. En þessi þróun gengur
mjög hægt. Það líða 700.000 ár áð-
ur en fýrsta atómið nær að myndast.
Það er ekki síður fróðlegt að at-
huga ástand efoisins við endalok
tímans, þegar þessi alheimur okkar
líður undir lok. Mælingar á efois-
massa alheimsins era ekki enn nógu
nákvæmar til að segja fýrir á hvem
hátt alheimurinn líður undir lok.
Þar er um tvær leiðir að ræða. Ef
efoismassinn er ekki nægur þenst
alheimurinn út endalaust. Sé efois-
massinn hins vegar nógu mikill þá
þenst hann út að vissu marki og
byijar svo að dragast saman. Ef hið
siðara gerist og alheimurinn snýr
við, sem flestir búast við að verði,
hvaða áhrif hefur það þá á efoið?
2. grein
Við skulum virða fýrir okkur al-
heiminn eftir að hann hefur dregist
svo mikið saman að hann er hundr-
að sinnum minni en hann er nú. Þá
hefur geislunin aukist. Þá er nætur-
loftið álíka heitt og dagurinn er nú.
- Sjötíu milljón árum síðar er al-
heimurinn orðinn ægibjartur en
enginn til að sjá hann, ef við höld-
um okkur við þau lífsform sem við
þekkjum. Sameindimar fara að
leysast sundur og síðar atómin í
frumparta sína, rafeindir og kjama.
Eftir önnur 700 þúsund ár er hita-
stigið um allan alheiminn orðið 10
milljón gráður. Allt efoi leysist upp
í rafeindir og kjama og geislunin
verður næstum alráð.
Tuttugu og tveimur dögum siðar er
hitinn orðinn tíu þúsund milljón
gráður. Sjálfur atómkjaminn leysist
þá upp í frumparta sína, róteindir og
nifteindir. Og allt sem byggt var
upp brotnar niður. Og allt fýllist af
eindum sem ekki teljast efoi, raf-
eindum, pósitrónum, fiseindum og
andfiseindum. Við getum kallað
þetta endalokin. En nær væri að
segja að við sæjum ekki lengra.
Enginn veit hvað gerist eftir þetta.
En ástandið virðist svipað og í byij-
un stórusprengju.
Menn hafa talað um hámarkshita
allt upp í 10 í þrítugasta og öðm
veldi K. Hér er ekkert efoi til i okk-
ar merkingu orðsins. Allt verður
geislun. En orkan heldur velli. Lög-
málið stendur. Orka skapast ekki.
Orku verður ekki eytt. Kraftamir
fjórir sem öllu stjóma í okkar nú-
verandi alheimi hafa hér sameinast
á ný í einn. Efoið eitt virðist hverfa.
En auðvitað hverfur það ekki. Það
breytist aðeins í það sem hefur allt-
af verið grundvallareðli þess, það
breytist i ljós. Efoið I upphafi og
við endalokin er það efoi sem okkar
efoi er gert úr. Sköpun efois og
heims er jafo stórfengleg og hún er
óskiljanleg. Heimur og líf sem ein-
kennast af endalausum margbreyti-
leika kemur frá upphafí, sem er í
senn afar einfalt og fáskrúðugt og
eins lífsfjandsamlegt og steindautt
og hægt er að hugsa sér.
Maðurinn kemst ekki hjá því að
lita til ystu jaðra heimsmyndar
sinnar. En aðalverkefoi hvers ein-
asta manns er og verður þó að nota
éfoið, alveg firá því menn byijuðu
að nota eld. Flestum finnst það
verkefoi ærið nóg og aðrar hugleið-
ingar óþarfar. Samt verða þeir
menn alltaf til sem halda leitinni
áffarn, tilraunum og rannsóknum,
hinni löngu og erfiðu leið heiðar-
legra vísinda. Þessa menn ber að
virða. Frá þeim höfum við mikið af
raunvemlegri þekkingu okkar.
Hins vegar verða menn að varast
vísindatrú. Vemleikinn hefur fleiri
andlit en mælanlegar staðreyndir.
En mælanlegar staðreyndir geta
líka opnað lokaðar dyr. Skilningar-
vitin segja okkur t.d. að efhi sé sí-
þétt. Það sýnist augljós staðreynd
að margir hlutir séu þéttir. Og það
em þeir — gagnvart okkur. Það fer
enginn f gegnum læstar dyr eða
vegg eða annað fólk. Við rekumst á
þetta allt. Samkvæmt þvf sem sagt
hefur verið hér að ffarnan ættum
við að fara í gegnum þetta allt
vegna þess hve tómarúmið er mik-
ið og efoið lítið. Og þannig væri
þetta ef efoið stæði kyrrt. Ef þeir
hlutir sem atóm er byggt úr stæðu
kyrrir i dyrunum, veggnum og öðm
fólki yrðu þessir hlutir hvorki sýni-
legir né áþreifanlegir. Efoi er
hreyfing. Þetta er leyndardómur
efois sem okkur virðist þétt. Hvað
gerist ef við sendum hlut úr nægi-
lega góðu efoi til að þola hraðann á
einni sekúndu kringum jörðina?
Þessi hlutur myndaði efoishring ut-
an um jörðina. Með því að fara
nógu hratt kringum jörðina mynd-
aði hann efoishring sem yrði sýni-
leg, áþreifanleg og mælanleg stað-
reynd á öllum þeim stöðum sem
hann færi yfir. Það er hreyfingin
sem skapar þennan hring. Og hvað
gerist þegar við stöðvum þennan
hlut? Hvað verður um þennan
mikla hring sem náði utan um alla
jörðina? Hann hverfur, eins og
hann hefði aldrei verið til.