Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.2006, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. maí 2006 | 3
H
úsverndun í Reykjavík er
þjökuð af stefnuleysi. Eftir
umræður í áratugi um
steinbæi, steinhlaðin hús
og timburhús, með eða án
bárujárns, er verndun í
uppnámi, eins og umræðan um framtíð húsa
við Laugaveg sýnir. Skortir tilfinnanlega
skýra stefnu um hvað skuli fá að standa og
hvað víkja og við hvað eigi að miða. Í mikl-
um umræðum og skoðanaskiptum und-
anfarna áratugi um Torfuna,
Grjótaþorp, Hallærisplan og
Skuggahverfi, og ýmsa reiti
aðra, hafa mörg rök verið viðr-
uð en ómarkviss vinnubrögð eru eftir sem
áður megineinkenni. Nefnd var þó sett á
laggirnar í tengslum við gerð þess að-
alskipulags sem gildir fyrir 1996–2016 og
skilaði tillögum fyrir um 10 árum um hús-
vernd í Reykjavík. Þessi nefnd vann þarft
verk undir forystu Guðrúnar Ágústsdóttur
og lagði mikla áherslu á að bjarga stein-
bæjum og steinhlöðnum húsum. Unnið var
úr tillögunum, mótuð almenn stefna og hún
samþykkt í borgarráði 26. september 2000.
Þar er ekkert um verndun einstakra húsa
og húsverndun er eftir sem áður öll á brauð-
fótum, gömul og merk hús eru látin víkja
vegna sjónarmiða við deiliskipulag sem
þykja þungvægari en verndun.
Timburhús, steinbæir og steinhlaðin hús
voru mest á dagskrá við umrædda stefnu-
mörkun og mælt er með að vernda hús út
frá því sjónarmiði að þau vitni um stíl fyrri
tíðar og byggingaraðferð og eins skal taka
mið af húsaröðum og byggðarmynstri. Lítt
eða ekki er litið til þess hvort húsin vitni um
ákveðin skeið í atvinnusögu Reykjavíkur. Og
eins og oftar verður steinsteypuöldin að
mestu út undan, orkan hefur einkum farið í
að ræða hús úr timbri og hlöðnum steini og
hefur þó engin niðurstaða fengist í þá um-
ræðu.
Mikil umræða varð um 1983–5 um vernd-
un húsa í tengslum við atvinnusögu þegar
rætt var um niðurrif Skuggahverfis. Margir
vildu vernda Völundarhúsið, Kveldúlfshúsin
og hús Sláturfélags Suðurlands, sem voru öll
í einni röð við Skúlagötu. Um þá umræðu
alla ritar Hörður Ágústsson í verki sínu Ís-
lensk byggingararfleifð II. Allt voru þetta
vandaðar byggingar, reistar eftir teikn-
ingum þekktra byggingarmeistara og vitn-
uðu um upphaf atvinnubyltingar á Íslandi.
Margir risu upp til varnar þessum húsum,
ekki síst hinum steinsteyptu Kveldúlfs-
húsum frá 1913, þar á meðal fólk sem hafði
látið sig verndun steinbæja og timburhúsa
litlu skipta en fannst nú nóg um. Meirihluti
borgarstjórnar hafnaði öllum rökum vernd-
unarsinna og húsin voru eyðilögð.
Eftir þennan hvell vegna Skuggahverfis
hefði mátt vænta umræðna og tillagna um
hvaða húsum yrði helst ætlað að standa sem
vitnum um ákveðin skeið í atvinnusögu
Reykjavíkur og um upphaf steinsteypualdar.
Hafi slík umræða farið fram hefur hún ekki
borið árangur, mér vitanlega. Vitnisburðir
um merka atvinnusögu hafa horfið jafnt og
þétt og nú stendur til að brjóta niður hús
Alliance í Ánanaustum.
Í Reykjavík hefur löngum verið talað um
að skútur hafi breytt bænum en enn meiri
breyting varð þegar togarar komu til sög-
unnar. Hinn fyrsti togari sem Íslendingar
létu smíða fyrir sig, Jón forseti, kom til
landsins í upphafi árs 1907 og var í eigu
Alliance í Reykjavík. Þetta var nýstofnað fé-
lag nokkurra skútuskipstjóra og Thors Jen-
sens, kaupmanns. Í mars sama ár kom ann-
ar togari til Reykjavíkur, Mars, en ekki
nýsmíðaður, og var í eigu Íslandsfélagsins.
Togararnir borguðu sig upp á fáum árum og
fyrirtækin í kringum þá voru stórgróðafyr-
irtæki enda fjölgaði slíkum skipum hratt og
Reykjavík varð „trollarabær“. Togararnir
afnámu hungur og danskan framburð, eins
og sagt var. Væri vert að minnast þessara
tímamóta á næsta ári.
Thor Jensen sagði skilið við Alliance 1910,
vildi vera sjálfstæður og stofnaði sitt eigið
fyrirtæki, Kveldúlf, árið 1912 og reisti út-
gerðarstöð sína í Skuggahverfi við Skúla-
götu. Þrátt fyrir viðskilnaðinn jókst starf-
semi Alliance, það eignaðist annan
nýsmíðaðan togara 1911. Félagið eignaðist
lóðir við Ánanaust á árunum 1911–13 og
notaði þær og tún Ívarssels við Vesturgötu
sem stakkstæði, saltfiskur var breiddur til
þerris eða settur í stakka. Þetta er núna
þekkt sem lóð Loftkastalans. Félagið fékk
leyfi árið 1911 til að reisa fiskhús við Mýr-
argötu að sunnan og fiskþvottahús að norð-
anverðu. Leyft var að stækka hið síð-
arnefnda árið 1913.
Víkjum að húsinu sem á að eyða. Í októ-
ber 1924 fékk félagið leyfi til að reisa 288 fm
fiskgeymsluhús úr steinsteypu fyrir norðan
Mýrargötu. Í október 1925 var sótt um að
reisa vélahús og fiskgeymsluhús úr stein-
steypu. Í virðingu frá 1925 segir að hið virta
hús sé nýtt, tvílyft fiskgeymslu- og þurrk-
hús. Á efri hæðinni séu þrír þurrkunarklefar
með loftrásum og þar sé skiptispor í gólfinu
fyrir fiskgrindur. Þetta er austurálma nú-
verandi húsa og áfast fyrir vestan er sagt
vera þrílyft vélahús með ketilherbergi. Í
desember 1925 var leyft að reisa 443 fm
þurrk- og fiskgeymsluhús úr steinsteypu
fast við fiskhús á lóðinni við Mýrargötu og
er það núverandi vesturálma.
Höfundur þessa húss er Guðmundur H.
Þorláksson (1887–1958), húsasmiður sem
hafði menntast frekar í Kaupmannahöfn og
lært húsateiknun. Hörður Ágústsson skrifar
að verk hans vitni um „árvökula, hógværa
og vandaða listræna útfærslu“. Nokkur hús í
Reykjavík bera Guðmundi fagurt vitni, eins
og Hörður rekur.
Í janúar 2003 var gefin út skýrsla á veg-
um Minjasafns Reykjavíkur og ber heitið:
Mýrargötusvæði. Húskönnun og forn-
leifaskráning. Þar er lagt til að umrædd
bygging „njóti verndar byggðamynsturs sem
gildir á svæðinu sunnan Mýrargötu“. Í til-
lögum frá 2003 frá arkitektum sem fjölluðu
um skipulag á Mýrargötusvæðinu er gert
ráð fyrir að húsið fái að standa. Árið 2004
mun hins vegar hafa verið ákveðið að leyfa
niðurrif þess og þekki ég ekki með hvaða
rökum það var gert. Mér er ekki grunlaust
um að vanræksla atvinnusögu og stein-
steypu í húsverndun ráði þar miklu. Húsið
ætti að fá að standa.
Á sama tíma og umrætt niðurrif var leyft
var tekin ákvörðun um að Sjóminjasafnið í
Reykjavík fengi inni í húsi Fiskiðjuvers rík-
isins á Grandagarði þar sem BÚR og Grandi
voru síðar. Ekki veit ég hvort til umræðu
kom að Sjóminjasafnið fengi inni í húsi All-
iance í Ánanaustum, örskammt frá, en hefði
verið vel til fallið enda er þar hátt til lofts á
jarðhæð og miklir salir.
Alliance og Kveldúlfur voru kunnust tog-
arafélaganna. Sérstakur myndarbragur þótti
á starfsemi Alliance, fyrstu togarar þess
töldust með hinum bestu og fullkomnustu,
breskir togarar gerðust ekki betri. Félagið
gerði mest út 4–5 togara samtímis. Hin
horfna fiskverkunarstöð félagsins á Þor-
móðsstöðum við Skerjafjörð og síldarverk-
smiðjan í Djúpavík í Strandasýslu bera vitni
um stórhug. Heimir Þorleifsson ritar að
rekstur Alliance hafi þótt lýsa reisn, skör-
ungsskap og myndarbrag. Hús félagsins í
Ánanaustum eru óneitanlega með mynd-
arbrag og minna á þá tíma þegar lífið var
saltfiskur. Gamlar myndir sýna að Reykja-
vík var að miklu leyti hvít af saltfiski á sól-
ríkum dögum en Reykvíkingar hafa verið
heldur sinnulitlir um þessa sögu og látið
öðrum eftir að minnast saltfisksins. Með
fullri virðingu fyrir Grindvíkingum hefði átt
að standa Reykvíkingum nær að sinna sögu
hans. Saltfisksetrið í Grindavík er til fyr-
irmyndar.
Jón Þ. Ólafsson bendir á að Alliance-húsið
var reist af óvenjulegum stórhug á þeim
tíma þegar hús fyrir saltfiskverkun voru
venjulega úr timbri eða bárujárni á tré-
grind. Til marks um það hversu allt var
stórt í sniðum fyrir sinn tíma er ketill í véla-
húsi en hann var um níu tonn að þyngd eftir
frásögn Morgunblaðsins og segir þar líka að
snúið hafi verið að draga hann frá höfninni
vestur í Ánanaust en þetta var í september
1925. Þrír vörubílar dugðu ekki til samtímis
en flutningur tókst þegar yfirvöld bæjarins
lánuðu valtarann Bríeti Knútsdóttur til
dráttar (Mbl. 1.10.). Var sérstakur útbún-
aður í húsunum til að blása um þau heitu
lofti og var saltfiskur þurrkaður þannig. Ár-
angur af þessari aðferð þótti orðinn allgóður
um þessar mundir, eins og lýst er í grein í
Óðni 1925 og Jón Þ. Ólafsson bendir á (Æg-
ir 84/10 (1990)).
Við skoðun Alliance-hússins vekur athygli
hversu hátt er til lofts á jarðhæð, allt að sex
metrum. Á annarri hæð má enn sjá mörg
teinaspor í gólfi og eftir þeim voru fisk-
grindur færðar inn í þurrkklefa en á þær
hafði saltfiski verið raðað til þurrkunar.
Klefarnir eru þarna enn með ummerkjum,
að því er virðist, og um þá var blásið heitu
lofti. Undir risi eru rör og stokkar og vélar
og einhver búnaður sem mun að líkindum
hafa tengst lofttúðum sem voru á húsunum
og sjást á myndum. Er makalaust að svona
mikið skuli enn vera til sem vitnað getur um
vinnslu sem lauk líklega fyrir mörgum ára-
tugum og enn fremur merkilegt að húsið
skuli að mestu óbreytt hið ytra. Þess verður
að krefjast að nákvæm athugun fari fram á
húsinu áður en það verður brotið niður og
þurrktæknin könnuð eftir því sem unnt er.
Gömul ummerki af þessu tagi munu hvar-
vetna horfin, eftir því sem ég veit best.
Enginn veit hvað átt hefur fyrr en misst
hefur. Þetta sýna Fjalakötturinn og Upp-
salir í Aðalstræti, hús sem margir sakna en
ganga að nokkru í endurnýjun lífdaga í nýj-
um húsum og er það sárabót. Í Ánanaustum
er leyft að reisa sjö hæða hús í stað húss
Alliance. Þess er hér með óskað að arkitekt-
ar þessa nýja húss minnist Alliance og
byggingar þess í einhverju, bæði útgerðar
og sjósóknar og saltfisks. Það ætti að verða
verðugt verkefni fyrir arftaka Guðmundar
H. Þorlákssonar.
Óskandi er svo að nýjum meirihluta í
borginni lánist að marka skýra stefnu um
húsverndun þar sem mið yrði tekið af þátta-
skilum í atvinnusögu borgarinnar og stein-
steyptum húsum sýndur verðugur sómi.
Hörður Ágústsson lagði grunninn að um-
fjöllun um þau með verki sínu Íslensk bygg-
ingararfleifð I–II sem út kom árið 2000 og
ekki er eftir neinu að bíða, varasamt að bíða
lengur á öld sem sést lítt fyrir í fram-
kvæmdagleði.
Alliance í Ánanaustum
Húsverndun í Reykjavík er þjökuð af stefnu-
leysi, segir í þessari grein en í henni er sjón-
um beint að húsi Alliance í Ánanaustum en
Alliance var útgerðarfyrirtæki sem Thor
Jensen og fleiri stofnuðu í byrjun síðustu ald-
ar og létu smíða fyrsta togarann sem Íslend-
ingar eignuðust. Hús Alliance er, að mati
greinarhöfundar, merkur vitnisburður um
atvinnusögu borgarinnar og steinsteypt hús
en samþykkt hefur verið að rífa það og
byggja sjö hæða blokk í staðinn.
Eftir Helga
Þorláksson
htho@hi.is
Fiskgeymslu- og verkunarhús Alliance í Ána-
naustum Myndin telst tekin einhvern tíma á
bilinu milli 1926 og 1940. Lága húsið langa
sem stendur framar á myndinni hefur verið
rifið. Hitt er húsið sem um ræðir í greininni og
stendur á mótum Mýrargötu og Grandagarðs.
Þetta var þurrkhús félagsins; á þakinu eru
tvær lofttúður og hár strompur. Myndin
er fengin úr ritinu Saltfiskur í sögu þjóðar.
Höfundur er prófessor í sagnfræði
við Háskóla Íslands.