Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2006, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2006 3
STÓRVIRKI!
SAGA BISKUPS-
STÓLANNA
Fátt er jafngróið íslenskri sögu og
biskupsstólarnir báðir. Saga þeirra
er þjóðarsaga Íslendinga í nærfellt
þúsund ár. Þeir voru höfuðstaðir
trúarlífs landsmanna framan af
öldum en einnig menningar og
mennta og voru umsvifamiklir at-
vinnurekendur til sjávar og sveita.
Má segja að landinu hafi verið
stjórnað þaðan um margra alda
skeið og þar komu við sögu svip-
miklir biskupar og aðrir kirkjuhöfð-
ingjar.
SAGA BISKUPSSTÓLANNA - bók
sem allir Íslendingar verða að
lesa!
Eftir Jón Ólafsson
jonolafs@bifrost.is
É
g lifi í núinu og
skrifa um það eitt
sem ég sé,“ segir
Anna Politkovs-
kaja í upphafi bók-
ar sinnar Rússland
Pútíns: Þegar valdið spillir sem
kom út árið 2004 í Bretlandi, en
hefur ekki enn verið gefin út í
heimalandi höfundarins. Í bókinni,
sem byggist á áralöngum blaða-
mennskuferli Politkovskaju, fjallar
hún um nokkrar verstu hliðar
rússnesks samfélags. Hún fjallar
um herinn og ástandið í honum,
hryllilegar aðstæður fólks á lands-
byggðinni, um spillingu í dóms-
kerfinu og innan lögreglunnar, um
niðurlægingu, réttleysi og vanmátt
venjulegs fólks í landi sem virðist
stöðugt sökkva dýpra í hyldýpi
glæpa og spillingar. Hún skrifar
um Pútín og hún skrifar um stríð-
ið í Tétsníu.
Í formála annarrar bókar sinn-
ar, Seinna stríðið, sem fjallar um
stríðsrekstur Rússa í Kákasus
segir hún: „Fólk spyr mig: Hvers-
vegna ertu að skrifa þetta allt?
Hversvegna ertu að hræða okkur?
Hvað höfum við með þetta allt að
gera? Ég er viss um að það er
nauðsynlegt af einni einfaldri
ástæðu; við lifum á tímum þessa
stríðs, og þessvegna þurfum við að
svara fyrir það. Og þá dugir ekki
að tala sig út úr því á dæmigerðan
sovéskan hátt og segja, tja, ég var
þar ekki, kom ekki að því, tók
ekki þátt … Svona vitið þið þetta.
Og það frelsar ykkur undan kald-
hæðninni gagnvart því.“
Anna Politkovskaja einbeitti sér
að Tétsníustríðinu undanfarin ár
og með greinum sínum í viku-
blaðinu Novaja Gazeta neyddi hún
lesendur til að horfast í augu við
hinar ófögru staðreyndir stríðsins.
Hún lagði lítið upp úr því að túlka
atburði eða skýra þá, markmið
hennar var að segja frá öllu sem
hún komst á snoðir um – skrifa
um það sem hún sá með eigin aug-
um. Síðustu 7 árin hefur hún farið
mánaðarlega til Tétsníu í það
minnsta og sennilega hefur enginn
rússneskur blaðamaður fjallað um
stríðið þar af jafnmiklu harðfylgi
og hún hefur gert.
Alveg frá því að Politkovskaja
fór að skrifa um ástandið í hern-
um og stríðið í Tétsníu hefur hún
búið við líflátshótanir og hún hef-
ur orðið fyrir árásum oftar en
einu sinni. Morð hennar síðasta
laugardag var augljóslega verk
leigumorðingja. Hann virðist hafa
elt hana að heimili hennar úr inn-
kaupaferð og skaut hana til bana í
stigaganginum heima hjá henni.
Enginn heyrði byssuskot og morð-
inginn var á bak og burt þegar ná-
grannar gengu fram á líkið nokkr-
um mínútum eftir morðið.
Viðbrögð
Vladimír Pútín sagði morðið
hryllilegan atburð og „ólíðandi“ en
reitti marga til reiði með þeim
ummælum sínum að rússnesk
stjórnvöld yrðu fyrir meiri skaða
af morðinu á Politkovskaju heldur
en þau hefðu orðið fyrir vegna
skrifa hennar. Nokkrir aðrir ráða-
menn og áberandi stuðningsmenn
Pútínstjórnarinnar hafa berg-
málað þessi ummæli og gefið í
skyn að morðið kunni að vera
skipulagt af öflum sem vilji rúss-
neskum stjórnvöldum illt. Eins og
Politkovskaja hafi viljað stjórn-
völdum illt og því kunni það að
vera ágætt bragð að láta myrða
hana til að rússnesk stjórnvöld
litu illa út.
Sú kenning þykir samstarfs-
mönnum Politkovskaju hinsvegar
fremur ólíkleg enda sennilega sett
fram í þeim tilgangi að slá ryki í
augu fólks, bæði með því að gera
lítið úr áhrifum hennar og með því
að fjölga mögulegum skýringum á
morðinu. Margir hafa viljað tengja
núverandi stjórnvöld í Tétsníu við
morðið, en Politkovskaja var kom-
in vel áleiðis með grein um illa
meðferð á föngum, pyntingar og
manndráp sem stjórn Ramzans
Kadyrovs er talin bera ábyrgð á.
Formlega er Tétsnía sjálfstjórn-
arlýðveldi innan Rússlands og því
lúta opinber stjórnvöld þar rúss-
neskum lögum og stjórnarskrá,
auk þess sem forseti lýðveldisins
er skipaður af Pútín sjálfum.
Það er einnig hugsanlegt að
rússneskir þjóðernissinnar standi
á bak við morðið. Með umfjöllun
sinni um ástandið í hernum bæði á
átakasvæðum og í venjulegum
herbúðum hefur Politkovskaja
reitt hópa þeirra mjög til reiði og
sætt stöðugum líflátshótunum af
þeirra hálfu.
Stjórnvöld lýstu því yfir að sak-
sóknari ríkisins, Júrí Tsjaika
myndi hafa yfirumsjón með rann-
sókn málsins, enda yrði allt kapp
á að upplýsa það eins fljótt og
mögulegt væri. Það gleður hins-
vegar fáa að þessi ágæti maður sé
settur yfir rannsóknina, og telja
flestir að það muni aðeins leiða til
þess að málið verði aldrei upplýst.
Rússneska saksóknaraembættið
er rúið trausti og almennt talið
lúta pólitískri stjórn. Útför Önnu
Politkovskaju fór fram í Moskvu á
þriðjudag og vakti það athygli að
enginn fulltrúi stjórnvalda var við
útförina, þó að sendiherrar nokk-
urra vestrænna ríkja væru við-
staddir.
Rússnesk fjölmiðlun
Á undanförnum 15 árum hafa 42
blaðamenn fallið fyrir morð-
ingjahendi í Rússlandi, og það er
aðeins í Írak og Alsír sem fleiri
blaðamenn hafa verið drepnir á
þessu tímabili. Þrír blaðamenn
Novaja Gazeta hafa verið drepnir
frá árinu 2000. Bent hefur verið á
að ólíkt því sem gildir um Alsír og
Írak, á svo að heita að friður ríki í
Rússlandi, að undanskildum
ófriðnum í Tétsníu og því ættu
möguleikar lögregluyfirvalda og
stjórnvalda til að berjast gegn
kerfisbundnum ógnunum og of-
beldi gegn fjölmiðlafólki að vera
talsverðir. Stjórnvöld hafa þó ekki
gripið til neinna ráðstafana til að
draga úr ofbeldi gagnvart fjöl-
miðlafólki, og flestir sem eitthvað
kveður að í fjölmiðlum og sem
láta sér ekki nægja að fylgja op-
inberri línu þurfa að búa við líf-
látshótanir.
Önnu Politkovskaju var stund-
um lýst sem síðustu von blaða-
mannastéttar Rússlands og þó að
það sé vissulega fullmikið sagt að
hún hafi verið eina manneskjan
sem fylgdi sannfæringu sinni og
hikaði ekki við að gagnrýna
stjórnvöld, þá var yfir skrifum
hennar ferskleiki og frelsi sem
sjaldgæft er að sjá í Rússlandi.
Politkovskaja lét sér annt um það
fólk sem hún fjallaði um og hún
gerði fleira en að skrifa um það
sem hún sá, hún barðist líka fyrir
réttindum þess fólks sem hefur
orðið fórnarlömb rússnesku hern-
aðarmaskínunnar, bæði sem þræl-
ar hennar og, ekki síður, sem
skotmörk hennar.
En hvernig stendur á því að svo
illa er komið fyrir fjölmiðlun í
Rússlandi að alvarleg gagnrýni á
stjórnvöld er hættuleg og jafnvel
banvæn þeim sem að henni
standa? Skýringin er vafalaust að
hluta einræðislegir stjórnarhættir
forsetans og stjórnunarstíll hans
sem markast af uppeldi hans og
þjálfun í sovésku öryggislögrel-
unni KGB. Það er vel þekkt stað-
reynd að stór hluti þess fólks sem
hefur verið ráðið til starfa fyrir
forsetaskrifstofuna í Moskvu hef-
ur fengið þjálfun sína hjá öryggis-
lögreglunni og skyldum stofn-
unum. En þetta segir ekki alla
söguna. Þrátt fyrir allt er starfs-
umhverfi blaðamanna allt annað
en var á Sovéttímanum. Skýringin
kann því líka að vera viss andúð á
pólitík og áhugaleysi um félagsleg
mál sem er áberandi hjá þeirri
kynslóð sem var að vaxa úr grasi
um það leyti sem breytingarnar
urðu í Sovétríkjunum og man lítið
eftir ástandi fyrri tíma. Það sló
marga þeirra sem fjölluðu um út-
för Politkovskaju, að meðal þeirra
rúmlega eitt þúsund Moskvubúa
sem voru viðstaddir hana voru sá-
ráfáir undir fertugu. Hvar er
unga fólkið – háskólanemarnir?
spurði einn þeirra sem tóku til
máls við útförina, stjórn-
málamaður á sextugsaldri. Hvers-
vegna sér yngra fólk ekki ástæðu
til að sýna andúð á valdstjórn og
einræðistilburðum með því að
koma að útför konu sem bauð
kerfinu byrginn?
Pútín og aftur Pútín
„Hversvegna hef ég svona mikið á
móti Vladimir Pútín“ spyr Anna
Politkovskaja í bókinni Rússland
Pútíns, sem áður var nefnd.
„Hversvegna hef ég fengið slíka
andúð á þessum manni, að hún
hefur knúið mig til að skrifa bók
um hann?“ Hún svarar spurning-
unni svona: „Ætli skýringin sé
ekki einfaldlega sú að ég er 45
ára og frá Moskvu og fékk því að
reyna Sovétríkin þegar samfélagið
var sem ósanngjarnast á áttunda
og níunda áratugnum. Og ég hef
sannarlega enga löngun til að
upplifa það aftur.“
Maður staldrar óneitanlega við
eitt orð hér: Ósanngirni. Rússland
undir Pútín hefur vissulega náð
ákveðnum styrk og Rússar hafa
endurheimt að einhverju leyti
sjálfsmyndina sem hrundi um leið
og Sovétríkin. En rússneskum
stjórnvöldum hefur ekki tekist að
draga úr félagslegu ranglæti sem
ríkti á tímum Sovétríkjanna og
það má færa ýmis rök fyrir því að
spillingin í landinu hafi aldrei ver-
ið verri en hún er nú. Anna Polit-
kovskaja fjallaði um það fólk sem
kerfið og stjórnvöld hafa svikið og
misnotað. En í Moskvu, þar sem
gullið flýtur, skýjakljúfar rísa og
auðmenn skála á næturklúbbum
er áhuginn fyrir þeim sem orðið
hafa undir takmarkaður.
Anna Politkovskaja var einn af
fáum merkisberum andófs í Rúss-
landi sem enn voru uppistandandi.
Margir láta nú í ljós von um að
morð hennar veki fólk til vitundar
um hvert ástandið er. En það hef-
ur líka verið viðkvæðið oft áður
þegar morðingjar hafa rutt gagn-
rýnum blaðamönnum úr vegi. Það
er hætt við að morðið sé aðeins
eitt skrefið enn í átt burt frá
frjálsri og gagnrýninni samfélags-
umræðu í Rússlandi
Dauði blaðakonu
Anna Politkovskaja var einn af
fáum merkisberum andófs í Rúss-
landi sem enn voru uppistandandi.
Hún var myrt í Moskvu síðastliðinn
laugardag. Politkovskaja var
blaðamaður og hafði einkum fjallað
um Tétsníustríðið undanfarin ár en
hún var mjög gagnrýnin á stjórn
Pútíns.
Anna Politkovskaja Hún lét sér annt um það fólk sem hún fjallaði um og hún gerði fleira en að skrifa um það sem
hún sá, hún barðist líka fyrir réttindum þess fólks sem hefur orðið fórnarlömb rússnesku hernaðarmaskínunnar.
Höfundur er prófessor í heimspeki
við Háskólann á Bifröst.
Í HNOTSKURN
» Anna Politkovskaja varblaðakona á Novaja Gazeta
þar sem hún hafði einbeitt sér
að Tétsníustríðinu undanfarin
ár.
»Politkovskaja var myrt íMoskvu sl. laugardag.
Morðinginn hefur ekki náðst.
»Pútín forseti sagði að rúss-nesk stjórnvöld yrðu fyrir
meiri skaða af morðinu á Polit-
kovskaju heldur en þau hefðu
orðið fyrir vegna skrifa henn-
ar.
»Margir láta nú í ljós von umað morð hennar veki fólk til
vitundar um hvert ástandið er í
raun og veru í Rússlandi nú um
stundir þar sem spilling þrífst
kannski betur en nokkru sinni.