Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.2006, Blaðsíða 18

18 LAUGARDAGUR 25. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Hermann Stefánsson
hermannstefansson@yahoo.com
T
wentieth century rea-
der,“ þetta fyrirbæri
sem svo nefnist á
engilsaxneskri tungu
hefur aldrei verið til
á Íslandi – „reader“ í
merkingunni: yfirlit, ágrip, fremur
en lesandi. Bók sem samanstendur
af ólíkum skrifum með sameig-
inlegu þema. En þó er þetta yfirlit
sem 20. aldar lesandi gefur þegar
hann les 20. aldar bókmenntir.
Hver er eiginlega þessi tutt-
ugustu aldar lesandi? „–Hypocrite
lecteur, –mon semblable, –mon
frère!“ orti Baudelaire til lesandans
á nítjándu öld og kallaði hann tví-
fara sinn eftir að hafa gefið mikla
sjálfslýsingu á löstum og úrkynjun
og gerði hann þar með samsekan
sér, vélaði hann til að horfast í
augu við ófögnuðinn í eigin brjósti
og taka á rás. Því lesandinn var
reyrður við siglutréð eins og Ódys-
seifur sem kaus að láta binda sig
svo hann gæti heyrt söng sír-
enanna án þess að ærast og hlaupa
til móts við þær þegar skipið sigldi
framhjá eyju þeirra; þessi sena
hefur stundum verið túlkuð sem
táknsaga um lesandann.
Hafi lesandinn verið tryggilega
reyrður við siglutréð seint á
nítjándu öld var hann enn bundnari
á þeirri tuttugustu og kirfilegast
bundinn í ritum sem nefnd eru
„Twentieth Century Reader“. Tutt-
ugustu aldar lesandinn í „reader-
unum“ sem við höfum ekki eignast
fyrr en nú hefur mikla yfirsýn og
skrifar af yfirvegun og víðsýni,
hann sér stóra samhengið í hlut-
unum og kemur auga á eiginleika
og tilhneigingar, sér hvernig stefn-
ur skarast og takast á og hver tek-
ur við af annarri, meira og minna í
rökréttu orsakasamhengi sem hann
veit þó að er ekki einhlítt, hann sér
hvernig stjórnmálahræringar
tengjast ókyrrð bókmenntanna þá
og þá stundina og hvernig hug-
myndaleg ólga birtist í deilum um
formgerðir. Hann hefur allt sem
prýðir góðan lesanda – en ekkert
er honum jafn útilokað og að ösla
af stað til móts við sírenusönginn.
Það væri gaman að geta sallað
niður Íslenska bókmenntasögu IV
og V í einu vetfangi, þó ekki væri
nema til að leiðast ekki hér og nú,
en ég treysti mér ekki til þess og
ég bölva því, hvað býður mín annað
en víðsýnt tal hins rígbundna les-
anda þar sem allt hefur bæði kosti
og galla? Höldum okkur þá við
galla. Af hverju er engin atriða-
orðaskrá í Íslenskri bókmennta-
sögu? Ég á spænskan vin, bók-
menntafræðiprófessor, sem vann að
bókmenntafræðihugtakaskrá sem
kom síðan út frá A–D en það hefur
ekki bólað á seinni hlutanum enn;
hann segir jafnan þegar hann er
inntur eftir síðari hlutanum að svo
vilji einfaldlega til fyrir einhverja
furðulega hendingu að öll bók-
menntafræðihugtök tungunnar
byrji á stöfunum A–D. Það má
kannski segja eitthvað svipað um
þetta rit hér, kannski eru bara
engin atriði í íslenskri bókmennta-
sögu. Svo má reyndar líka segja að
hún nái bara frá A–D og það sem
er aftarlega í stafrófinu, eins og
ævisögur og þýðingar og esseyjur,
sé því ekki með: Ekkert kerfi er
jafn algerlega handahófskennt og
stafrófið og það er ekkert nátt-
úrulegt við val sem byggist á staf-
rófsröð. Kanónan er heldur ekki
náttúruleg og ekkert sem segir að
það sé eðlilegt að sleppa þessum
þremur greinum fremur en öðrum.
Af tvennu illu er svona heldur
ósmekklegra að agnúast út í að ein-
hver sé tekinn með sem ekki eigi
að vera með í Íslenskri bókmennta-
sögu og ég hef þegar bent á að
Mikael Torfason eigi ekki að vera
með af því að hann er lélegur höf-
undur og þá má kannski líka benda
á það að afburðaskáld eins og Ósk-
ar Árni Óskarsson lendir á mörk-
um prósa og ljóðs og er ekki tekinn
með, raunar nefndur einu sinni og
af því tilefni farið með staðreynd-
arvillu. Eitt helsta skáld þjóð-
arinnar er villa í íslenskri bók-
menntasögu, sem getur svo sem
verið býsna eftirsóknarvert mín
vegna.
Hver talar?
Við vorum víst að tala um lesand-
ann. Mál og menning hefur gefið út
Íslenska bókmenntasögu frá upp-
hafi til okkar daga og stendur sig
betur en Háskóli Íslands sem ekki
hefur gefið út slíkt rit enn sem
komið er. Af og til birtist þessi les-
andi í ritinu og talar um sjálfan sig
í þriðju persónu: lesandanum
finnst, lesandinn skynjar, lesandinn
áttar sig á … Maður veltir fyrir sér
hver þessi lesandi eiginlega sé og
hvernig sambandi hans við þann
sem skrifar hverju sinni sé háttað.
Eitt skiptið verður lesandinn tví-
klofinn, á þeim stað segir: „Stund-
um finnst lesanda/hlustanda að
þessi heift hafi staðið Megasi fyrir
þrifum lengi vel, hindrað eðlilega
þróun hans sem skálds.“ (V, 382)
Hver talar? Það er ekki Silja Að-
alsteinsdóttir, sem er höfundur
textans um Megas (eins og má
ráða af smáa letrinu fremst í rit-
unum þar sem höfunda er getið),
heldur twentieth century reader,
tuttugustu aldar lesandinn sjálfur,
sem talar í gegnum alla höfunda
ritsins og hlýtur raunar að tala í
yfirlitsriti.
Ég sjálfur sem lesandi skástrik
hlustandi – ég á við „ég“ eins og
menn hika ekki við að segja ef
kringumstæðurnar eru ekki of
ábúðarfullar, ég fyllist þvert á móti
sömu heift sjálfur þegar ég hlusta
á Megas og ég fyllist henni jafnvel
líka þegar ég les Draumaland
Andra Snæs og þessi heift er ekki
hamlandi, mig langar til að slíta af
mér böndin sem reyra mig við
siglutréð með skástriki og æða af
stað og gera eitthvað. Yfirleitt stíg
ég nokkur dansspor og geri svo
ekki neitt en það er önnur saga.
Höfundurinn og
kjarni málsins
Ég hef ekki trú á þeirri hjátrú sem
segir að bókmenntafræðingar og
rithöfundar séu eðlisólíkt fólk, frá
sitt hvorri plánetunni, af ólíkum
kynstofni, trúflokki – twentieth
century reader les í gegnum alla
jafnt. Ef það er einhver söguhetja í
Íslenskri bókmenntasögu IV og V
er það þessi lesandi sem birtist
stundum sem hálfsköpuð söguper-
sóna sem menn vitna til fremur en
að segja ég. Lesandinn er ekki ein-
hamur, stundum er hann femínisti,
stundum nýsöguhyggjumaður,
stundum ljóðaunnandi. En getur
verið að tuttugustu aldar lesandinn
í okkur sé orðinn að nokkurs konar
dragbít? Ein af athyglisverðustu
skáldsögum síðustu ára, Lömuðu
kennslukonurnar eftir Guðberg
Bergsson, virðist komast að þeirri
niðurstöðu: lesandinn er forpok-
aður og andlaus og heimtar með
frekju eitthvað krassandi svo hann
fái mátt í limina. „Fæðing lesand-
ans verður að vera á kostnað dauða
höfundarins,“ skrifaði Roland Bart-
hes í frægri grein um dauða höf-
undarins. Það er óralangt síðan
þau orð urðu að innantómum slag-
orðum; dauði höfundarins er
kredda, hver sem yfirleitt lítur í
kringum sig í fjölmiðlum samtím-
ans sér að höfundurinn er mjög svo
á lífi og jafnvel helst til. Enda eiga
sér allir textar höfund og ekki
ræna að lýsa þráfaldlega yfir dauða
hans. En að staða fyrirbærisins
höfundur í hugsun um bókmenntir
hafi breyst, það er kjarni málsins.
Áherslan á lesandann sem sjálf-
stætt fyrirbæri fremur en hálfkar-
aða sögupersónu og alibíu var já-
kvæð en ég veit ekki hvort það er
alfarið jákvætt að lesandinn sem
póststrúktúralisminn fæddi af sér
hefur allar götur síðan haft ívið
meiri áhuga á auglýsingum og fjöl-
miðlum og samtíma og þar með er
skáldverkið líka úr leik, því „fleir-
um er jú ofaukið í læknisfræðum
en tveim,“ eins og skáldið sagði.
Skemmtileg fræði
Það verður ekki komist af án ka-
nónu. Það er kanóna sem birtist í
ritum Máls og menningar um ís-
lenska bókmenntasögu. Yfirleitt
gagnrýndi póststrúktúralisminn
ekki þá staðreynd að kanónan væri
til heldur hvernig hún væri samsett
og þá trú að hún væri náttúruleg.
Póststrúktúralisminn er að baki,
enginn af stóru hugsuðum hans er
uppi núna. Það sem hefur gerst er
að það hefur mistekist að bræða
saman íslenska fílólógíu og nútíma-
leg fræði. Í stað þess að til hafi
orðið íslensk nútímaleg bókmennta-
fræði eru til tvær gerðir: Hefð-
bundin textafræði og róttæk nú-
tímafræði. Samræða þarna á milli
er miklu minni en hún gæti verið,
róttæku fræðunum er beitt á er-
lend bókmenntaverk og innlendan
samtíma, textafræðinni er beitt á
íslenskar bókmenntir. Forsvars-
menn íslenskrar bókmenntasögu
leggja það ekki á almenning að
reyna að skilja út á hvað nútíma-
legar hugmyndir ganga af því að
það er flókið og leiðinlegt – en þó
er hægt að útskýra á svona hálfri
blaðsíðu út á hvað hugmyndin um
textatengsl gengur og jafnvel gera
hana skemmtilega, þess eru dæmi
að hin flóknustu fræði hafi orðið að
metsölubókum í samtímanum, Ólaf-
ur Jónsson og Árni Bergmann áttu
ekki í neinum vandræðum með að
vera í takt við akademíska að-
ferðafræði í umfjöllun fyrir al-
menning.
Krítísk fræði
Það er ekki það að engin nútíma-
fræði séu í ritinu heldur það að
póstarnir eru nokkuð tvísaga; það
hefur aldrei komið fram nein til-
raun til að sætta hræringar í al-
þjóðlegum bókmenntafræðum við
íslenska hefð, en þó hafa verið
gerðar tilraunir sem vísa að ég
held lengst fram á við, Matthías
Viðar Sæmundsson, Helga
Kress … Þannig bókmenntafræði
væri þess virði, sú sem fúlsar
hvorki við íslensku floti né kemur
sér upp fóbíum gagnvart nýjum
kenningum. Hún væri sennilega ís-
lenskari en allt íslenskt, hand-
ritafræði með póststrúktúralísku
ívafi, Árnastofnun í nútímafræðum,
bókmenntafræði sem talar um Sig-
fús Daðason í sömu setningu og
Spilverk þjóðanna, Bubba Mort-
hens um leið og Jóhannes Birki-
land, rifjar upp jólabjölluna fyrir
framan Raforku á Vesturgötu 2 og
Kaffikerlingarnar í gluggunum á
Hafnarstræti 13 í sömu andránni
og hún nefnir sitjandi ríkisstjórnir
og finnur verkum Guðbergs stað í
klassískri evrópskri hugsun, gerir
grein fyrir því hvernig Megas er
sprottinn úr þjóðardjúpinu sem al-
þjóðlegum hræringum og á sér
hliðstæðu í Paul Dissing jafnt sem
Bob Dylan sem nefndur er þessa
dagana í sömu andránni og Nób-
elsverðlaunin, það er býsna langt
frá stöðu Megasar af ástæðum sem
gætu allt eins verið menningar-
sögulegar, en það er ekki það, ég á
við krítísk fræði sem veigra sér
ekki við gagnrýni, kalla skáldverk
lélegt ef það nær ekki máli sam-
kvæmt neinni fagurfræði og er
ekki gott samkvæmt neinni rann-
sóknaraðferð, fræði sem hósta ekk-
ert á því að nefna að Halldór Lax-
ness var manna verstur í
hreinræktuðu kjaftæði eins og það
tíðkaðist í dagblöðum á fyrri hluta
aldarinnar.
Á kostnað dauða lesandans
Smásaga eftir Julian Barnes lýsir
himnaríki þar sem fólk getur valið
sér þá dægradvöl sem því sýnist,
hvort sem það er hórlífi, golf eða
ævisöguskrif. Gallinn er að flestir
fá leið á eilífðinni með tímanum og
biðja um að slökkt verði endanlega
á sér. Nema bókmenntafræðingar,
þeir endast von úr viti í himnaríki
og una sér við deilur um að-
ferðafræði, við ráðstefnusetur og
stór samhengi. Maður fær á tilfinn-
inguna að sjötta bindi bókmennta-
sögunnar verði aldrei skrifað, hvort
sem verður slökkt endanlega á
bókmenntunum eða vegna þess að
bókmenntasaga í þessu formi heyr-
ir sögunni til. Þetta er afrek og nú
er það frá, að mörgu leyti mjög
gamaldags rit, ég fer ekki ofan af
því, en kannski þurfti einmitt slíkt
rit að koma út, við getum kannski
unað okkur nokkra hríð við að ríf-
ast um það. Ég er þess fullviss að
það verður ekki komist af án yf-
irlitsrita, þessi tvö bindi bæta úr
brýnni þörf og verður ekki nóg-
samlega þakkað fyrir þau. En hvað
svo? Við þurfum að taka okkur á ef
umfjöllun um bókmenntir á tutt-
ugustu og fyrstu öld á að verða
annað og meira en minningarorð
um fjarskyldan ættingja. Afkoma
skáldskapar og skáldskaparfræða
verður að vera á kostnað dauða les-
andans, við þurfum að rífa okkur
laus frá siglutrénu einmitt núna.
„Yfirlitslesandinn“
Á Hugvísindaþingi sem fram fór í
byrjun mánaðarins var hart deilt
um fjórða og fimmta bindi Íslenskr-
ar bókmenntasögu sem Mál og
menning hefur gefið út. Tvö erindi
hafa þegar verið birt um bók-
menntasöguna í Lesbók en hér
kemur hið þriðja þar sem lagt er út
frá hinum alltumlykjandi lesanda
tuttugustu aldarinnar.
Lesandinn og siglutréð „Hafi lesandinn verið tryggilega reyrður við siglutréð seint á nítjándu öld var hann enn
bundnari á þeirri tuttugustu og kirfilegast bundinn í ritum sem nefnd eru „Twentieth Century Reader“.“
Höfundur er bókmennta-
fræðingur og rithöfundur.
Í HNOTSKURN
» Fjórða og fimmta bindi Ís-lenskrar bókmenntasögu
Máls og menningar kom út í
haust en fyrsta til þriðja bindi
komu út á árunum 1992–1996.
»Ritstjóri fjórða og fimmtabindis er Guðmundur Andri
Thorsson.
»Helst hefur verið deilt ásvokallaðar eyður í þessum
bindum, það vanti meðal ann-
ars umfjöllun um þýðingar,
ævisögur og tiltekna höfunda.
»Einnig hefur aðferðafræðihöfunda bindanna tveggja
verið gagnrýnd, ekki síst fyrir
að skoða bókmenntasöguna út
frá höfundarhugtakinu eða
ævisögulegu aðferðinni.