Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.2007, Blaðsíða 9

bæði jarðfræðingur að mennt og bóndi að upp-
lagi) á sú stefna sinn hlut í uppblæstri og gróð-
ureyðingu, sem hefur leikið íslenska náttúru svo
grátt, að Íslandi er lýst sem „landi í tötrum“.
Steingrímur er í aðra röndina eindreginn al-
þjóðasinni. Honum rennur til rifja örbirgð meira
en helmings mannkyns og vill auka efnahags-
aðstoð við þróunarríki rausnarlega. Á sama tíma
styður hann búverndarstefnu, sem í alþjóðlegu
samhengi lokar mörkuðum ríku þjóðanna fyrir
innflutningi á landbúnaðarvörum frá fátækum
þjóðum. Fórnarkostnaður hinna fátæku þjóða af
þessum sökum nemur margfaldri þróun-
araðstoðinni, sem þær þiggja sem ölmusu.
Vinstri-græn bera hag launþega og neytenda
fyrir brjósti. Samt styður flokkurinn innflutn-
ingsbann og ofurtolla á innflutt matvæli, sem
valda því, að íslensk heimili búa við hæsta mat-
vælaverð í heimi. Það kallar aftur á lengsta
vinnutíma, sem þekkist á nálægum breidd-
argráðum. Það hefur aftur þær afleiðingar, að
vinnuþrælkun beggja foreldra bitnar á uppeldi
barna. Það þykir orðið fréttnæmt, að íslenskir
foreldrar kunni ekki lengur að tala við börnin sín
eða hafa ekki tíma til þess. Það er trúlega
stærsta vandamálið, sem þessi þjóð á við að búa
til framtíðar.
Steingrímur fordæmir þá tilhneigingu, sem
gætir til fákeppni og einokunar á hinum örsmáa
heimamarkaði okkar. Samt greiddi hann at-
kvæði gegn EES-samningnum, sem innleiddi þó
evrópskar samkeppnisreglur á Íslandi og gefur
ríkisvaldinu þau tæki sem þarf til íhlutunar, ef
markaðshlutdeild einstakra fyrirtækja er talin
brjóta í bága við samkeppnisforsendur. Vilji er
allt sem þarf til að taka á þessu vandamáli.
Þá má nefna, að Steingrímur fordæmir hina
„stalínísku“ stóriðjustefnu stjórnvalda, sem
byggist á forsjárhyggju ríkisvaldsins og lofsyng-
ur í staðinn sköpunarkraft lítilla og meðalstórra
fyrirtækja, sem verða til fyrir frumkvæði og út-
sjónarsemi einstaklinga í frjálsu markaðskerfi.
Samt er það svo, að þótt leitað sé með logandi
ljósi í stefnuskrárriti Steingríms, er vandfundin
sú tilvitnun, sem viðurkennir yfirburði markaðs-
kerfisins, þar sem það á við. Samt má finna því
stað í fræðum Steingríms, að hann viðurkenni
núorðið kosti hins blandaða hagkerfis og þá von-
andi það hlutverk, sem samkeppni á mörkuðum
og fríverslun í alþjóðaviðskiptum þjóna til verð-
mætasköpunar í velferðarríkinu.
Heimatilbúin hagfræði
Almennt má segja, að veiku punktana í hug-
myndafræði Steingríms sé að finna á landa-
mærum hagfræði og stjórnmála. Til dæmis er
skýring Steingríms á efnahagslegri velgengni
Íslendinga á öldinni sem leið helst til einföld.
Skýringar hans eru í stórum dráttum end-
urheimt sjálfstæðis frá Dönum og meðfædd
vinnusemi þjóðarinnar. Auðvelt er að finna
mörg dæmi um vinnusamar þjóðir, sem hefur
ekki vegnað vel, jafnvel þótt þær heiti að vera
pólitískt sjálfstæðar. Aðgangur að fjármagni
(t.d. stofnun Íslandsbanka við upphaf seinustu
aldar) og frjáls aðgangur að mörkuðum fyrir út-
flutningsafurðir skipti sköpum um efna-
hagsþróun Íslendinga í upphafi 20. aldar, og
menntunarstig þjóðarinnar. Maður þarf ekki að
vera frjálshyggjumaður til þess að gera sér
grein fyrir því, að tollfrjáls aðgangur að mörk-
uðum (og reyndar opin gátt fyrir erlent fjár-
magn) hefur skipt sköpum fyrir þær þjóðir, sem
brotist hafa frá örbirgð til bjargálna. Þetta á við
um okkur Íslendinga. Og þetta á við um Asíumó-
delið svokallaða. Það eru einmitt Asíuþjóðirnar,
sem náð hafa bestum árangri í að útrýma fátækt
og bæta lífskjör á okkar samtíð.
Það er hins vegar rétt hjá Steingrími, að efna-
hagsárangur Íslendinga á seinni hluta síðustu
aldar var meiri en margra annarra, þrátt fyrir
pólitískt skömmtunar- og haftakerfi og við-
skiptahömlur í bak og fyrir. Ástæða er til að
ætla, að sá árangur hefði orðið enn meiri, ef við
hefðum búið við skynsamlega hagstjórn og
meira viðskiptafrelsi. En skýringin á því, að
okkur tókst samt sem áður að halda uppi til-
tölulega miklum hagvexti, er fyrst og fremst sú,
að við komumst upp með hömlulausa rányrkju á
þeim takmörkuðu auðlindum hafsins, sem okkur
var falið að gæta. Útfærsla landhelginnar úr
fjórum í tvö hundruð mílur (blessuð sé minning
Lúðvíks Jósefssonar) framlengdi tímabil rán-
yrkjunnar um skeið. En þar kom, að við urðum
að setja okkur sjálf hömlur um sókn í auðlindina
og leita leiða til að skjóta fleiri stoðum undir
efnahagslega velsæld okkar, þar með talið með
stóriðju.
Það má merkilegt heita, að náttúrufræðing-
urinn Steingrímur hugleiðir hvergi samhengið
milli rányrkjunnar á fiskistofnunum og gróð-
ureyðingarinnar af völdum landbúnaðarstefn-
unnar, en hvort tveggja var til marks um ósjálf-
bæra þróun. Sjálfbær þróun á þó að heita
mantra Vinstri-grænna. Það má t.d. merkilegt
heita, að Steingrímur og félagar hans í Alþýðu-
bandalaginu, studdu aldrei þá kröfu okkar jafn-
aðarmanna, að rétturinn til nýtingar á fiski-
stofnunum yrði háður gjaldtöku samkvæmt
almennum leikreglum framboðs og eftirspurnar.
Þetta var víst partur af byggðastefnu Stein-
gríms. Þetta er enn eitt dæmið, sem bendir til
þess, að eitthvað skorti á gerhygli hans um nú-
tímalega hagstjórn í alþjóðavæddum heimi.
Alþjóðahyggja gegn innilokunaráráttu
Í nýútkominni bók eftir Eirík Bergmann, dósent
við Háskólann að Bifröst, undir heitinu „Opið
land – staða Íslands í samfélagi þjóðanna“, held-
ur hann því fram, að átakalínurnar í stærstu
málum lýðveldissögunnar hafi staðið milli „op-
ingáttarmanna“ og „innilokunarsinna“. Hann
nefnir hin augljósu dæmi um inngönguna í
NATO 1949, varnarsamninginn við Bandaríkin
1951, inngönguna í EFTA 1970 og EES-
samninginn, sem klauf þjóðina í andstæðar fylk-
ingar í kosningunum 1991. Í öllum þessum mál-
um hefði Steingrímur og flokkur hans trúlega í
skipað sér í fylkingu „innilokunarsinna“.
Það boðar ekki gott um framhaldið. Hnatt-
væðingin er orðin staðreynd, ekkert síður en
loftslagsbreytingar af mannavöldum. Það er rétt
hjá Steingrími, að hnattvæðing á forsendum
bandarískra og alþjóðlegra auðhringa er vara-
söm. Það á vissulega við um rányrkju auðlinda,
arðrán á fátæku fólki og jafnvel þrælahald; og
það á við um þá tilhneigingu fjármagnsins að
knýja þjóðríkin til samkeppni um lækkun skatta
og launa, að viðlagðri hótun um að ella fari fjár-
magnið þangað sem betur er að því búið.
Hin réttu viðbrögð við þessari hótun eru hins
vegar hvorki einangrun né innilokun. Hin réttu
viðbrögð kalla á alþjóðlega eða svæðisbundna
samstöðu lýðræðisríkja til andófs við hnattvæð-
ingu fjármagnsins. Hvaða þjóðum hefur vegnað
best í hinni hörðu samkeppni hnattvæðing-
arinnar? Steingrímur svarar sjálfur þeirri
spurningu og nefnir til sögunnar hin norrænu
velferðarríki. Þau skara nefnilega fram úr flest-
um öðrum þjóðum á samræmdu prófunum um
menntunarstig, samkeppnishæfni, nýsköpun,
tækniþróun og jöfnuð og þar af leiðandi um lífs-
gæði. Hvers vegna hafa þau spjarað sig svona
vel? Það er vegna þess að þau hafa á löngum
tíma fjárfest í mannauðnum; fjárfest í menntun,
rannsóknum, vísindum og öðrum innviðum hins
þróaða lýðræðisþjóðfélags. Þess vegna hefur
þeim vegnað vel. Það er ekki þrátt fyrir velferð-
arríkið, heldur beinlínis vegna þess.
Hvaða þjóðir hafa orðið verst úti í samkeppni
hnattvæðingarinnar? Það eru þær þjóðir, sem
búa við veikt ríkisvald og vanþroska lýðræði;
sem búa við vanburðuga og veika innviði, lágt
menntunarstig, lélegt heilsufar o.s.frv. Margar
þessara þjóða hafa verið í gjörgæslu al-
þjóðastofnana hins ameríska kapítalisma og orð-
ið, vegna skuldsetningar, að hlíta formúlu Wash-
ington-viskunnar um veikt ríkisvald og
markaðslausnir á öllum sviðum. Þessar þjóðir
hafa fæstar getað nýtt sér tækifæri hnattvæð-
ingarinnar. Afríkuþjóðirnar sunnan Sahara hafa
upplifað hnignun og afturför. Þau ríki Suður-
Ameríku, sem voru undir járnhæl frjálshygg-
jutrúboðs Bandaríkjanna, hafa setið föst í efna-
hagslegri stöðnun og sívaxandi misskiptingu
auðs og tekna. Þær þjóðir, sem hafa spjarað sig
best, ásamt velferðarríkjum Evrópu, eru As-
íuþjóðirnar, þar sem ríkisvaldið gegnir veiga-
miklu hlutverki í efnahagsstarfseminni og
áhersla er lögð á menntun, heilbrigði og lausnir,
sem byggjast á félagslegri samstöðu, t.d. á
vinnumarkaði, í samræmi við góðar og gildar
hefðir í menningu bæði Kínverja og Indverja.
Af þessu má margt læra. Kjarni málsins er
þessi: Frjálshyggjumódel hægri bylgjunnar,
sem upphófst með Reagan og Thatcher, hefur
ekki risið undir væntingum og reyndar brugðist
hrapallega, þar sem því hefur verið þröngvað
upp á þróunarríkin. Velferðarríki Norður-
landanna hafa staðið sig frábærlega. Evrópu-
sambandið hefur unnið kraftaverk við að lyfta
lífskjörum fátækra þjóða innan bandalagsins
upp á sama stig og hinar þróaðri þjóðir hafa not-
ið. Írland, Spánn, Portúgal, Suður-Ítalía og
Grikkland eru dæmi um þetta. Og nú er það
sama að gerast í Mið- og Austur-Evrópu og við
Eystrasalt. Berið þetta saman við framferði
Bandaríkjamanna gagnvart nágrannaþjóðum
þeirra í Mið- og Suður-Ameríku. Þar hafa þeir
iðulega beitt hervaldi til að steypa af stóli lýð-
ræðislega kjörnum umbótastjórnum og til að
halda alls kyns ógnarstjórnum hægri öfga-
manna við völd. Suður-Ameríkumenn hafa lært
það af biturri reynslu, að í þeirra heimshluta er
það tvennt, sem Bandaríkjamenn standa fyrir:
Arðrán og ógnarstjórn.
Þjóðaröryggi + viðskiptahagsmunir =
Evrópusambandsaðild
Það er fráleitt af Steingrími að skilgreina Evr-
ópusambandið sem hluta af því markaðs-
trúboði, sem hefur höfuðstöðvar sínar í Wash-
ington D.C. Það er öfugmæli. Eiginlega má
segja, að norræna módelið sé að breiðast út um
alla Evrópu. Að vísu er það rétt, að það er ekk-
ert til, sem heitir evrópska velferðarríkið, og
þau eru eins misjöfn og þau eru mörg. Engu að
síður er ljóst, að aðildarríki Evrópusambandsins
ð að vera vinstri græn(n)?
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
rri rullu. Þetta er maðurinn sem gaf sjálfum sér í afmælisgjöf, fimmtugum, gönguferð um landið þvert og endilangt. Og lá úti undir berum himni,
n í gegn á skjánum. Menn gleyma því jafnvel, að þessi rúmlega fimmtugi maður er búinn að vera hundlengi í pólitík.“
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2007 9