Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.2007, Blaðsíða 12

Eftir Örn Ólafsson
oernolafs@gmail.com
S
igfús Daðason (1928-1996) var
með virtustu ljóðskáldum á
síðara hluta 20. aldar, og er
enn. Ljóðagerð hans spannar
nær allt það tímabil, því
fyrsta ljóðabókin var Ljóð
1947-1951, og Þorsteinn Þor-
steinsson gaf út eftirlátin ljóð
Sigfúss 1997. Aðeins 126 kvæði liggja eftir
skáldið frá þessari hálfu öld, en auk þess þýð-
ingar, ritgerðir og bók um Stein Steinarr. Oft
leið langt á milli hans sex ljóðabóka, átján ár
milli annarrar og þriðju. En Þorsteinn rekur að
útgáfusagan sé villandi, Sigfús hafi ort nokkuð
jafnt ef áttundi áratugurinn er undan-skilinn
(bls. 15). En þá hafi annríki við brauðstrit tor-
veldað yrkingar.
Sigfús var mikilvirkur og virtur ritgerðahöf-
undur, einkum á sjöunda áratugnum. Hér er lítt
um það fjallað, nema hvað varðar ljóðin, enda
hafði Þorsteinn gefið út ritgerðasafn Sigfúsar
með formála (árið 2000). Ekki er heldur fjallað
um þýðingar hans á ljóðum né lausamáls-
verkum, heldur eingöngu um ljóð hans á 400
bls. Helstu æviatriði Sigfúss koma fram í þess-
ari bók, en sem betur fer takmarkar Þorsteinn
þau við hið allra nauðsynlegasta. Sigfús ólst upp
á bóndabæjum á norðurströnd Snæfellsness,
veikbyggður og oft alvarlega veikur. Frá fjór-
tán ára aldri til tvítugs lá Sigfús oft á Landspít-
alanum og Hvítabandinu, eða í tæpa 24 mánuði
samtals, allar legurnar vegna blæðandi rist-
ilbólgu. [...] Haustið 1949 veiktist hann svo af
berklum og var rúma sjö mánuði á Vífilstöðum
(bls. 30). En á árinu 1951 tók hann stúdentspróf
utanskóla, gaf út fyrstu ljóðabók sína og fór til
Frakklands til náms í bókmenntum. Átta árum
síðar, 1959, fluttist hann svo heim til Íslands,
gaf út aðra ljóðabók sína og fór að starfa hjá
Máli og menningu, þar sem hann var til ársins
1975, þegar honum var bolað burtu eftir hall-
arbyltingu. Hann stofnaði þá lítið forlag, Ljóð-
hús, sem hann rak næstu árin.
Ljóðaumfjöllun
Bók þessi takmarkast þá að mestu við umfjöll-
un ljóða Sigfúss, og var það vel ráðið. Mörgum
hefur gengið illa að átta sig á ljóðum Sigfúsar,
þau hafa bæði verið kölluð vitsmunaleg umfjöll-
un, en stundum einnig myrk, vafist hefur fyrir
fólki hvort taka bæri sumt alvarlega, einkum
svartsýni og formælingar, kaldhæðni í bland við
jákvæða afstöðu til umhverfisins og ástarljóð.
Umfjöllun Þorsteins er rækileg, gerir grein fyr-
ir bæði viðvarandi einkennum á ljóðunum og
breytilegum í tímans rás. Þorsteinn tilfærir
mikinn lærdóm bókmenntafræðinga um ýmis
efni, þar á meðal ræðir hann oft ágreining um
það hvort þekking á bakgrunni ljóða eða efni-
viði, svo sem æviatriðum skáldsins skipti máli
fyrir skilning á ljóðum þess. Hann færir sann-
færandi rök fyrir að þetta sé breytilegt, auðvit-
að verði ljóð að standast lestur án slíkrar þekk-
ingar, en hún geti auðgað skilning á ljóðum,
einkum ef um sé að ræða skopstælingar og ann-
að sem taki afstöðu til umhverfisins. Hann sýnir
a.m.k. óbeint fram á að þekking á raunum Sig-
fúsar á æskuárum skiptir engu máli um skilning
á sortaljóðum hans sumum, en hinsvegar finnst
mér umfjöllun hans um hið langa ljóð Mynd-
sálir mjög þörf, þar sem hann rekur efnivið þess
og persónur til samsærisins gegn Sigfúsi, sem
hrakti hann frá Máli og menningu.
Þorsteinn gerir góða grein fyrir hvaða skáld,
frönsk, þýsk og ensk, hafi einkum haft áhrif á
einstök ljóð Sigfúsar. Umfjöllun hans beinist
einkum að skýringum, að gera skiljanlegt hvað-
eina sem myrkt kann að þykja í ljóðum Sigfús-
ar. Það er auðvitað þakkarvert. Sömuleiðis ger-
ir Þorsteinn vel grein fyrir alls kyns
mælskubrögðum sem einkenna byggingu
ljóðanna og framsetningu. Ég hefði óskað þess
að hann gengi lengra í þeirri umfjöllun fram-
setningar, fjallaði meira um byggingu ljóðanna
út frá stílblæ orða og hverju er líkt við hvað í
myndhverfingum, svo og hvað er helst dregið
fram í myndmáli og á hvern hátt. Þar held ég að
enn sé verk að vinna kunningjum mínum sem
ég veit að hafa haft hug á að fjalla um ljóð Sig-
fúsar. En auðvitað er matsatriði hve langt ber
að ganga í umfjöllun ljóða.
Bók Þorsteins byggist einkum á einum átta
greinum hans sem birtust á árunum 2001-5. Af
því leiðir að töluvert er um endurtekningar í
bókinni, og finnst mér að forlagið hefði átt að
benda höfundi á að bókinni yrði styrkur að því
að afmá þær sem mest. En óvíst er að Þorsteinn
hefði gegnt slíku, því hann er allt annað en tal-
hlýðinn. Kemur nú að því.
Ljóðbylting
Í kaflanum Útúrdúr um ljóðbyltingar (bls. 80-
128) ítrekar Þorsteinn ýmsar rangfærslur og
kreddur sem ég þykist hafa hrakið, fyrst í tölvu-
bréfum til hans á síðustu mánuðum ársins 2005,
svo í grein í tímaritinu Són, haustið 2006 (hana
má lesa á vefslóð minni http://oernolafs.blogs-
pot.com). Hér verður að stikla á stóru.
Kaflinn fjallar um þá miklu byltingu í bók-
menntum m.a., sem hófst í Frakklandi á síðustu
áratugum 19. aldar, og breiddist út um lönd og
álfur, einkum á fyrsta fjórðungi eftirfarandi 20.
aldar. Þetta er óumdeilt, en hitt greinir menn
nokkuð á um, hvar eigi að setja mörkin milli
þessara bókmennta og annarra, hvað eigi að
kalla þennan bókmenntastraum og hver séu
höfuðeinkenni hans. Ég tel hann einkennast af
sundurleitri framsetningu, og hafði um hann
orðið módern, í bók minni um þetta fyrirbæri í
íslenskum bókmenntum (Kóralforspil hafsins,
1992), að fyrirmynd Eysteins Þorvaldssonar í
bók hans Atómskáldin (1980). Þorsteinn kýs að
kalla þetta nútímaljóð og telur megineinkenni
þessa vera bragfrelsi; prósaljóð og fríljóð, og
það telur hann komast á alþjóðlega undir lok 19.
aldar í Frakklandi, en upp úr seinni heimsstyrj-
öld á Íslandi. Hvorttveggja er alrangt.
Ég rakti í Kóralforspil hafsins (bls. 13-14) að
prósaljóð séu: „ljóðrænir textar án ríms, stuðl-
unar og reglubundinnar hrynjandi. "Ljóðrænt"
er þá hinsvegar málfar, myndir og fleiri efn-
istök“. Dæmi er sigurför prósaljóða Ossians um
Evrópu upp úr 1760. Skotinn James McPher-
son þóttist hafa þýtt þau úr gelískum þjóð-
kvæðum, og á þessum tíma tíðkaðist að þýða
ljóð í prósaform, m.a. fornkvæði úr íslensku.
Bæði Bjarni Thorarensen og Jónas Hall-
grímsson þýddu Úr kvæðum Ossíans (titill
Bjarna), og þá stuðlað og undir hefðbundnum
bragarháttum, jafnvel fornyrðislagi, eins og Ís-
lendingi mátti þá þykja hæfa fornum kveðskap.
Enginn hefur efast um að þessar þýðingar –
sem standa í ljóðasöfnum skáldanna - séu ljóð.
En megi frumtextinn þá ekki heita ljóð, liggur í
augum uppi, að hið ljóðræna liggur í reglu-
bundnum bragarháttum. Og þá er orðið prósa-
ljóð mótsögn í sjálfu sér, eins og ýmsir fjand-
menn fríljóða og prósaljóða hafa löngum haldið
fram. Ekki vill þó Þorsteinn skipa sér í þann
flokk og er þar með kominn í klípu. Mörg fleiri
dæmi mætti rekja, enda hefði einkennilegt ver-
ið ef sigurför Ossíans hefði ekki freistað skálda
til að yrkja eitthvað í líkingu við það. En reynd-
ar voru prósaljóð útbreidd áður, þau fóru t.d. að
tíðkast á frönsku um 1700, einnig á Norð-
urlöndum skv. rannsókn Nylander. Hefði nú
ekki verið sjálfsögð kurteisi við ljóðmæringana
Bjarna og Jónas að útskýra okkur í hverju þeim
skjátlaðist um ljóðrænt?
Fríljóð greinast frá prósaljóðum með því að
textinn er ekki prentaður í belg og biðu, heldur
greinist í línur eftir efnissamhengi, segð eins og
Þorsteinn kallar það. Þetta má sjá sem e.k.
millistig prósaljóða og hefðbundinna, og hefur
því ekki verið nein stóruppgötvun, enda kemur
það fyrir löngu fyrr en þau frönsku ljóð birtust
1886, sem Þorsteinn telur upphaf fríljóða (bls.
96). Nefna má Grasblöð Walts Whitmans frá
1855, sem Þorsteinn sjálfur segir hafa haft áhrif
á frönsku skáldin. Honum finnst þó mikill mun-
ur á stíl þeirra og mælsku Grasblaða, en hér er
um bragarhátt að ræða, ætla verður að frönsku
ljóðskáldunum hafi verið kleift að tileinka sér
hann án þess að láta bindast af mælsku orðfæri
fyrirmyndarinnar. Enn fremur mætti nefna
danska skáldið J. P. Jacobsen með Arabesker,
1870-74, og t.d. á ensku The Marriage of Hea-
ven and Hell eftir William Blake frá 1790. Þor-
steinn þekkir örugglega prósaljóðin Náttsálma
Novalis (Hymnen an die Nacht) frá um 1800, og
nefnir sjálfur fleiri dæmi um bragfrelsi hjá
Þjóðverjum um 1800 og fyrr: Klopstock, Höl-
derlin og Goethe. Þorsteinn segir að þau ljóð
hafi verið „hvergi nærri eins byltingarkennd og
í Frakklandi“, en skýrir ekki í hverju munurinn
þá hafi legið. Hér er ekki rúm til að fjalla ít-
arlegar um þetta, ég geri það í tilvitnaðri grein
minni, og tilfæri þar dæmi, aldagömul prósaljóð
og fríljóð á hefðbundnu ljóðmáli.
Íslenskt
Í kaflanum Prorsum (bls. 180-198) víkur Þor-
steinn nokkuð að tali um prósaljóð á íslensku á
Skörðótt bókmennta
Sigfús Daðason „Það væri að gera lítið úr Sigfúsi að ímynda sér að hann hafi ekki gjörþekkt
þær íslensku framúrstefnubókmenntir sem komu fram á fyrra hluta 20. aldar,“ segir Örn.
FYRR í sumar kom út bókin Ljóðhús eftir
Þorstein Þorsteinsson en hún fjallar um
ljóðagerð Sigfúsar Daðasonar. Greinarhöf-
undur hefur ýmislegt við bókina að athuga.
12 LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók