Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.2008, Blaðsíða 5

Spáni. Þegar hún kom til Spánar sat
fólk þar uppi með afleiðingar borg-
arastríðsins og þær aðstæður höfðu
síðan áhrif á nútíðina þótt aðstæður
allar breyttust. Við leitumst gjarnan
við að sjá samhengi í hlutunum, þó
að það sé kannski ekkert samhengi í
þeim. Við teljum að með því að sjá
samhengi öðlumst við vitneskju um
okkur sjálf, vitneskju um hver við
erum.“
– Rán horfir aftur, lítur yfir farinn
veg. Hefur Rán verið rænd ein-
hverju?
„Tja, kannski helst því sem við
þykjumst öll sakna – sakleysinu
gamalkunna sem byggist á fáfræði.
Jú, kannski er viss orðaleikur líka á
ferð, það á sér stað valdarán – flug-
rán … En að öllu gamni slepptu þá
vísar nafnið fyrst og fremst til vatns-
ins og lífsins. Nafnið felur einnig í
sér víðáttu, eins og nafn ömmu
hennar, Sæunnar, sem er tenging
hennar við æskuheimilið.“
Í Barcelona gengur Rán inn í
heim einræðisherrans Francos, þar
sem ríkir óvisst pólitískt ástand,
ákveðin þöggun og sífelld ógn. Álf-
rún notar talsvert speglun í frásögn-
inni, þar sem persónur og atburðir
spegla hvert annað.
„Það er hægt að nota speglun til
að ná vissum áhrifum, gjarnan
dramatískum eða ljóðrænum. En
það er líka hægt að nota hana til að
þjappa frásögn saman og setja fram
hið augljósa án þess að skýra það.
Sem dæmi má nefna að Rán fer í
gamla skólann sinn í Barcelona og
rekst á öryggisvörð sem er vopnaður
byssu, kylfu, handjárnum, reyndar
hleypir hann henni inn í bygginguna.
Úr fortíðinni kemur upp í hugann
vopnaður lögreglumaður með sömu
tólin og tækin og öryggisvörðurinn,
sem stöðvar hana á leið inn í bygg-
inguna og krefur hana um skóla-
skírteini. Umbúðir þessara manna
eru svipaðar, hlutverk þeirra ekki
alveg það sama, en þó merkilega líkt.
Hvor um sig segir sitthvað um tíma-
bilið sem þeir eru fulltrúar fyrir.“
Myndlistarverk koma einnig við
sögu í bókinni og Álfrún bendir á að
þar sé líka speglun á ferð og að einn-
ig náist fyrir tilstilli þeirra meiri
fjarlægð í tíma, til miðalda og jafnvel
til upphafsára kristninnar. Sum
þeirra undirstriki endurtekið og
gegnumgangandi ofbeldi undir til-
tölulega snyrtilegu yfirborði. Feg-
urð og grimmd geti kallast á, þótt
ekki sé það góð tilhugsun. En það fái
okkur til að horfast í augu við hluti
sem við annars myndum ekki vilja
sjá.
– Frásögninni af Rán er skipt milli
1. og 3. persónu frásagnar.
„Já, og hef ég fengið ámæli fyrir.
Ég ætla samt að taka fram að þetta
er engin tilgerð, mér var í mun að
undistrika ákveðinn klofning í per-
sónunni, en einnig að ná fram vissri
fjarlægð hvað hana varðar. Rán
horfir stundum á sig utan frá, hún er
komin í fjarlægð frá þeirri mann-
eskju sem hún var eða atburðunum
sem áttu sér stað, en stundum þolir
hún ekki nálægðina við sjálfa sig og
sveiflast svolítið milli þessara
tveggja póla, nálægðar og fjar-
lægðar.
Með þessari frásagnaraðferð er
einnig verið að koma í veg fyrir að
lesandinn samsami sig persónunni
um of. Það vildi ég ekki að gerðist.“
– Af hverju ekki?
„Mér finnst að lesandinn eigi að fá
svigrúm til að skapa persónuna að
vissu leyti sjálfur. Ekki að hann sé
leiddur inn í hana og verði þessi per-
sóna. Þetta er mín afstaða, en af-
staða manna er auðvitað mismun-
andi og hver hefur sinn háttinn á. Ég
rígheld í það gamla viðhorf að les-
andinn eigi að skapa skáldverkið að
hluta. Og hafa visst frelsi til þess.“
Það líf sem lifað er
Álfrún er hætt að kenna en sinnir
fræðimennsku enn samhliða skáld-
skapnum; situr lon og don í Þjóð-
arbókhlöðunni og rýnir í bækur frá
miðöldum. Þegar Álfrún er spurð
um sambýli rithöfundarins og fræði-
mannsins hugsar hún sig um. „Það
er einhver tilhneiging hjá okkur að
setja hlutina í hólf. Stundum spyr ég
mig hvort þetta hafi alltaf verið
svona. Og væri ef til vill nærtækast
að líta aftur í tímann. Grímur Thom-
sen var í dönsku utanríkisþjónust-
unni, síðan bóndi og alþingismaður
en stundaði líka skáldskap. Kannski
var sambúðin ekki alltaf góð, ég veit
það ekki, en ég fæ á tilfinninguna að
menn hafi ekki velt henni mikið fyrir
sér. Og hvað með prestsstörf og
skáldskap Matthíasar Joch-
umssonar? Og ef við lítum okkur
nær þá var Vilborg Dagbjartsdóttir
barnakennari, en er einnig skáld,
auk margs annars. Mér sýnist einnig
að þeir sem hafa ritstörf að að-
alstarfi fari út fyrir þau með því að
þýða, skrifa greinar og svo fram-
vegis. Hvaða starf sem maður stund-
ar er maður ekki bara starfið, heldur
það líf sem lifað er.
Þótt ég geti ekki sagt að ég hafi
beinlínis blandað saman skáldskap
og fræðimennsku hef ég sótt and-
lega örvun í hvorttveggja. Hugurinn
þarf að „skipta um stellingu“ í hvert
skipti sem maður færir sig milli
sviða, og það er hollt fyrir hugann.
Auk þess er félagsskapur annarra
mér mikilvægur, en eins og menn
vita eru rithöfundar einyrkjar og
þurfa á andlegri uppörvun að halda.
Og bókasöfn eru býsna góðir staðir
til að verða sér úti um hana. Svo hef-
ur mér alltaf þótt hættulegt að veðja
á einn hest.“ Hún þagnar og brosir.
Bætir svo við: „Algjör einbeiting að
einhverju einu getur leitt fólk í
blindgötu þegar fram í sækir.“
– Iðulega er fjallað um hversu vel
þú vinnur sögur þínar. Ertu mjög
meðvituð um hina formrænu hlið –
setur þú þig ef til vill í spor kenn-
arans eða fræðimannsins?
„Ég ætla að leyfa mér að fetta
svolítið fingur út í þá rómantísku
hugmynd, sem mér finnst örla á í
spurningunni, þess efnis að „nátt-
úrulegir hæfileikar“ kunni að spill-
ast við „lærdóm“. Sannleikurinn er
sá að rithöfundar læra og hafa alltaf
lært af öðrum rithöfundum, burtséð
frá því hvort þeir eru lang-
skólagengnir eða ekki. Það er sjálfs-
nám sem hver rithöfundur verður að
ganga í gegnum. En formræna hlið-
in og fræðimaðurinn … Vandinn er
sá að finna þarf visst jafnvægi í
hverju verki hvað þetta atriði varð-
ar, og það getur verið vandfundið.
Það má ekki ofkeyra texta með því
að vera alltof gagnrýninn á hann, en
það má heldur ekki hrista hann bara
fram úr erminni og gera hann að
hrákasmíð. Ég held að þær kröfur
sem ég geri hafi lítið að gera með
fyrri störf mín eða menntun. Mér
sýnist að maður verði að vera sjálfs-
gagnrýninn. Hins vegar má sjálfs-
gagnrýnin ekki verða það mikil að
hún fari að lama mann. Þar liggur
kúnstin: að finna jafnvægið eða milli-
veginn.
Hvað þessa afstöðu snertir held
ég að hana megi rekja að einhverju
leyti til uppeldisins. Maður átti að
gera hlutina eins vel og maður gat
og svo var ekki hægt að biðja um
meira. Hins vegar var von til að
maður gæti stigið einu skrefi lengra
næst og gert betur. Það er vonandi
að ég geti haldið þeirri leið opinni
lengi. Ef hún lokast, þá veit ég ekki
hvað ég geri …“ segir hún og brosir.
Að skilja listaverk
Undir lok bókarinnar, þar sem Rán
er stödd á Miró-safninu í Barcelona,
segir: Kynleg árátta hjá manni að
vilja „skilja“ listaverk. Hvers vegna
ekki að leyfa hughrifum og hugrenn-
ingatengslum að ráða förinni og láta
sér það nægja? En innra með mér
blundar krafa sem ég ræð ekki við,
líkast til vegna þess að í mínum huga
er list fyrst og fremst hugarflug
undir ströngum aga. Er þetta þín
stefnuyfirlýsing, Álfrún: er listin
hugarflug undir ströngum aga?
„Ég mundi ekki mótmæla því, en
geri mér þó grein fyrir að hugarflug
og strangur agi eiga ekki alveg sam-
an, það er þverstæða í þessu fólgin.
En ég þykist hafa séð hana hjá höf-
undum eins og Cervantes eða Gabr-
iel García Márquez. Og eru sögur
þeirra Halldórs Laxness, Svövu Jak-
obsdóttur, Fríðu Á. Sigurðardóttur,
Vigdísar Grímsdóttur eða Auðar
Ólafsdóttur nokkuð annað en hugar-
flug undir ströngum aga? Mér hefur
fundist að öll list krefjist forms.
Formleysið er líka form.“
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 2008 Lesbók 5
Þ
egar rætt er um þátttöku
listamanna í samfélags-
umræðu þessa dagana, segir
Álfrún að fjölmiðlar virðist ekki
hafa neinn sérstakan áhuga á því
að ræða við listamenn, enda ekki
við því að búast, listamenn hafi
ekki meira vit á málum en hverjir
aðrir.
„Hinsvegar má gagnrýna fjöl-
miðla fyrir að tala of mikið hverjir
við aðra, ræða við fólk á öðrum fjöl-
miðlum eða stjórnmálamenn, svo
að úr verður tiltölulega þröngur
hringur og lokaður, og er líklega
eitt af því sem kemur í veg fyrir lif-
andi umræðu. Raunar er fjölmiðl-
unum vorkunn, upplýsingar hafa
verið takmarkaðar, leynd hvílt yfir
svo mörgu og gerir enn. Þess vegna
vantar alla yfirsýn, þetta eru smá
og tætingsleg brot og svo situr
hver maður kófsveittur og reynir að
púsla þessu saman, sem tekst eng-
an veginn, og að læðist sá grunur
að við séum ekki búin að sjá það
versta. Og enginn virðist botna upp
eða niður í því hvernig einkafyr-
irtæki geti skuldsett heila þjóð. Ég
hélt að meðan ég tæki ekki lán eða
skrifaði ekki upp á víxil fyrir ein-
hvern væri ég skuldlaus mann-
eskja. Ég hélt að það væru sjálf-
sögð mannréttindi að menn úti í
bæ gætu ekki stofnað til skulda í
mínu nafni og án þess að ég hefði
hugmynd um. Aðeins eitt er víst.
Einu sinni enn hefur gamla sagan
endurtekið sig. Klifrað er upp eftir
bakinu á almenningi og almenn-
ingur svo látinn borga brúsann.
Það hefur verið sagt að við búum á
mörkum hins byggilega heims
vegna óblíðrar náttúru. Nú fer mað-
ur að spyrja sig hvort við búum
ekki á mörkum hins byggilega
heims vegna mannlegrar heimsku,
hroka og spillingar. En þótt við vild-
um flýja land getum við það ekki.
Hvar fengjum við gjaldeyri?“
Hneppt í átthagafjötra
veitingastaðnum: „Spyr um það
næst“. Hann lifir í sinni veröld og
ég í minni, og annaðhvort geta
þær ekki mæst eða þá að tísku-
heimspekingarnir í mínu ungdæmi
höfðu rétt fyrir sér þegar þeir
staðhæfðu að maðurinn sé alltaf
einn og komist ekki út fyrir sig.
Ef Valur líkist mér, minnir
Auður dóttir hans á Roberto.
Sama ögrandi augnaráðið og
framkoman. Ég varð yfirkomin af
ólýsanlegum trega þegar ég horfði
á hana í kirkjunni daginn sem hún
fermdist. Trega yfir því sem horf-
ið var og óafturkræft. Sannast
sagna fór athöfnin fyrir ofan garð
og neðan hjá mér. Gluggarnir í
Kópavogskirkjunni áttu sinn þátt
í því. Þessi stund í kirkjunni verð-
ur ógleymanleg. Mér fannst eins
og fortíð og nútíð réttu hvor ann-
arri höndina. Líklegt að þá hafi
kviknað löngun mín að komast
aftur til Barcelona. Ég hafði litið
svo á að ég ætti ekki þangað er-
indi. En um leið og ég var komin í
Montcada-götu …
Ég varð ástfangin af Roberto í
partíinu sem haldið var í mála-
skólanum í Hastings að tilstuðlan
Miss Davis. Hann þrýsti mér að
sér og ég streittist ekki á móti.
Mig gat ekki órað fyrir hverjar
afleiðingarnar yrðu af saklausu
partíinu. Samt vantaði ekki fjörið
og ég tjúttaði af svo mikilli inn-
lifun að taglið í hnakkanum á mér
hristist og skekktist. Varð að
taka hárið niður og leyfa því að
flaksa, vegna þess að teygjan sem
hélt taglinu uppi meiddi mig. Ro-
berto var spar á gullhamra þetta
kvöld, sagði þó að ég ætti alltaf
að ganga með slegið hár, liturinn
á því væri sérstakur. Tilfinning-
arnar sem Roberto vakti hjá mér
voru stórfenglegar, líkt og jarð-
skjálfti hefði orðið. Eftir það var
ekkert eins og áður, hvort sem
mér líkaði betur eða verr. Ég
horfði ýmist upp í birtu unaðar
eða niður í botnlaust örvænting-
armyrkur. Ég taldi mig upplifa
með Roberto algeran samruna
tveggja einstaklinga sem tæki til
alls, jafnvel þess að vera hvort
öðru ótrú. Í algerri einingu karls
og konu átti slíkt ekki að skipta
máli. Hrædd er ég um að sú
hugsun hafi verið ættuð frá Ro-
berto, en ég gerði hana að minni.
Hún var afskræming á hugmynd-
inni að deila með öðrum.