Samvinnan - 01.08.1968, Page 36

Kartöfluuppskeru safnað saman.
fram, því að þá mátti nota til
veiða allt uppí 12 ár, en þá
norsku aðeins 2—3 ár. Geipi-
verð fékkst fyrir vel hvíta
fálka, og Danakonungur lagði
bann við sölu fálka frá íslandi
á 17. öld og sendi á ári hverju
fálkaskip til landsins, en veiði-
maður konungs annaðist kaup
á fálkum við ákveðnu verði,
svo og veiðarnar.
í lok 13. aldar er talið, að
svo til öll verzlun við ísland
hafi verið komin í hendur
Norðmanna, enda var lands-
lýðnum þá þrotinn hinn forni
kraftur og dugur, eftir ára-
tuga innbyrðis sundurþykkju
og hamfarir Sturlungaaldar.
Við hrun hins forna þjóð-
veldis skipti mjög til hins verra
í verzlunarmálum þjóðarinnar.
íslendingar gerðust þá þegnar
Noregskonungs og tók hann
fljótt að leggja ýmis höft og
tálmanir á islenzka verzlun,
enda taldi hann það rétt sinn
að ráða yfir allri verzlun
norsku nýlendnanna.
Um aldamátin 1300 skipaði
Noregskonungur svo fyrir, að
Björgynjarkaupmenn skyldu
verzla á íslandi, og voru þeir
síðan lengi að miklu leyti ein-
ir um viðskiptin, en norsk
verzlunareinokun á íslandi
tókst þó ekki fullkomlega, því
að Noregskonungar áttu sjálfir
fullt í fangi með að verjast
uppivöðslu Hansastaðakaup-
manna, sem höfðu náð fót-
festu á norsku mörkuðunum
um þessar mundir.
Árið 1387 komust Noregur og
ísland undir Danakonung og
réri hann og allir eftirmenn
hans að því öllum árum að
koma á verzlunareinokun við
ísland að fullu.
Sumir fræðimenn telja, að
fólksfjöldi á íslandi hafi ver-
ið um 72 þúsundir í byrjun 14.
aldar, en um 300 þúsund í
Noregi um sama leyti. Það er
um fjórum sinnum fleiri en
þá var á íslandi. Til gamans
má geta þess, að nú eru íbúar
Noregs 3,8 milljónir eða um
20 sinnum fleiri en íbúar á ís-
landi.
Það er álit sumra manna, að
mannfjöldi á íslandi hafi kom-
izt upp í 90 þúsundir á sögu-
öld, en sennilega hefur hann
þó aldrei verið meiri en um
70—80 þúsund.
Seinna á öldum átti fólkinu
eftir að fækka mikið vegna
drepsótta og allskyns óáranar
og nam íbúatalan aðeins um
47 þúsundum um aldamótin
1800.
Búfé
í landnámstíð var víða
margt fjár á landinu og gat
fénaður gengið sjálfala á vetr-
um, einkum í skógunum, sem
þá voru mun meiri en nú á
dögum.
Eru margar sagnir um, að
fé hafi fallið unnvörpum, þeg-
ar illa áraði þá og eins síðar
á öldum, enda gættu bændur
þess oft ekki sem skyldi að afla
nægilegs heyforða.
Ekki eru til áreiðanlegar töl-
ur um fjáreign landsmanna
fyrr á öldum, en árið 1703 voru
talin á landinu 280 þúsund
fjár.
Nautpeningur var og mikill
hér í fornöld og hlutfallslega
meiri en nú gerist og var al-
gengt, að menn hefðu sextíu
og jafnvel hundrað kýr á búi,
auk geldneyta.
Þannig kvað Guðmundur
ríki hafa haft um skeið hundr-
að vinnuhjúa og hundrað kúa
heima á Möðruvöllum. Um
líkt leyti féll stórt hundrað
nauta á einu búi Snorra Sturlu-
sonar, í Svignaskarði.
Talið er, að hinn mikli naut-
peningsfjöldi hafi haldizt í
horfinu þar til á 16. öld, að
nautgripum tók að fækka, en
sauðfénaði mun þá hafa fjölg-
að verulega.
Árið 1703 voru talin 36 þús-
und nautgripa á íslandi.
Viðurværi fólksins
Akuryrkja var lítt stunduð
á íslandi til forna og lagðist
að mestu niður á 15. öld. Helzt
óx bygg sunnanlands, en ým-
is örnefni benda til þess, að
korn hafi verið ræktað víðar
á landinu.
Á söguöld bjuggu landsmenn
lengstum við betra lífsviður-
væri en á seinni öldum. Þá
voru víða nautabú stór og
nautakjöt algengur matur, eins
hangikjöt, skyr og ostar, auk
þess harðfiskur eða skreið og
sauðaslátur. Flautagerð tiðk-
aðist hér frá fyrstu tíð og allt
fram á síðustu öld.
Úr byggi gerðu menn malt og
munngát, auk þess grjóna-
grauta, sem þóttu lostæti. Ö1
var yfirleitt aðeins haft til
hátíðabrigða og stundum var
veittur mjöður.
Seinna á þrengingartímun-
um og allt fram á 18. og 19.
öld, nærðist alþýða mest á
harðfiski og súru smjöri. Brauð
þekktist varla langt fram eft-
ir öldum öðruvísi en þá á há-
tíðum. Mjólk var á öllum tím-
um höfð til fæðu beinlínis, en
súrblanda eða drukkur búin til
oft á sumrum.
Fjallagrös og söl hafa verið
notuð til manneldis á íslandi
frá fyrstu tíð.
Smjörgerð tíðkaðist mjög,
þegar nautpeningsfjöldinn var
mestur á 15. og 16. öld og
hlóðust þá oft upp miklar
smjörbirgðir á biskupssetrum
og klaustrum, af öllum lands-
skuldum og kúgildaleigum,
sem greiddar voru með smjöri,
enda var smjör fyrrum viður-
kenndur gjaldeyrir.
Þannig átti Hólastóll á miðri
16. öld rúmlega átta tólfræð
hundruð vætta smjörs í
geymslu á staðnum.
Verzlunin eftir 1400
Um aldamótin 1400 hófu
Englendingar að sigla til ís-
lands til að stunda fiskveiðar.
Þeir fóru þá líka að verzla við
landsmenn og undu bæði kon-
ungur og Björgynjarkaupmenn
því illa og töldu sig skaðast af.
Landsmönnum þótti verzlun
Englendinganna oft betri en
Norðmanna, en oft sló í brýnu
með þeim og eru fræg viðskipti
Ólafar Loftsdóttur við Eng-
lendinga, sem sýndu, að enn
örlaði á fornum hug og krafti
með þjóðinni.
Á 15. öld byrjuðu Hansa-
kaupmenn að verzla á íslandi
og voru þeir flestir frá Ham-
torg. Verzlun þeirra þótti oft
betri en Englendinga, því að
þeir voru friðsamari.
Á 16. öld byrjuðu Danakon-
ungar að leigja ákveðnum að-
iljum hafnir á íslandi og loks
tókst þeim árið 1602 að koma
einokunarverzluninni í fulla
framkvæmd á íslandi.
Verzlunin við ísland gaf all-
mikið af sér og á þessu ári gaf
Kristján 4. kaupmönnum í
Kaupmannahöfn, Helsingja-
eyri og Málmey einkaleyfi til
verzlunar á íslandi og var
þessi ráðstöfun konungs af-
sökuð með skírskotun til hags-
muna þegna hans sjálfs gagn-
vart útlendum kaupmönnum.
Einokunarverzlunin átti eftir
að standa á íslandi í rúm 250
ár með ýmsum breytingum þó.
Voru þá strax lögð þung við-
urlög við því að verzla við aðra
en hina lögboðnu kaupmenn
og fundu landsmenn fljótt,
hvernig öll verzlun breyttist til
hins verra. Kærðu þeir oft til
konungs, fengu litla leiðrétt-
ingu mála sinna, en verzlun-
areinokunin dró dug og fram-
takssemi úr mönnum.
Það var ekki fyrr en um mið-
bik 18. aldar, að landsmenn
fóru að rétta við aftur eftir
32