Fálkinn - 21.06.1930, Qupperneq 40

40
F A L K T N N
í i
LiEÍklist og leikhús.
Effir Indriða EínarssDn.
o O •"llK' 0'"I||<‘0 ■"l||.' O k%.>o-"Hk‘ O '"Hk- O ,mIIk- O -"I|K- o
t >"I|K' -"llK- o •"%• O •*%<• O O ,,%.,0,"IIki O •"I||.,0 -"IIk-O -"Hk-O
EinkunnarorS.
Menningin er ekki eins mik-
ið komin undir því, hvað við
gerum, þegar við crum að
vinna, eins og þvi hvað við
gerum í frítimunum.
Herbert Hoover.
I. Upphaf sjónleikjanna.
Þegar Hólavallarskólinn var
búinn að standa í nokkur ár
efndu lærisveinarnir til sjónleika
og ljeku „Slaður og trúgirni“
eftir Sigurð Pjetursson, sem síð-
ar var kallað „Hrólfur“. Það
eru sannanir fyrir þvi, að þessi
atburður hafi verið árið 1795, og
líklegast 5. desember. Á lausu
blaði í Landsbókasafninu fann
Hallgrímur Melsted bókavörður
lista j7fir leikendur í Hrólfi, og
þar á meðal voru tveir skóla-
sveinar, sem síðar urðu merk-
ustu menn þessa lands, Árni stift-
prófastur og biskup að nafnbót
og Bjarni Thorsteinsson síðar
amtmaður og conferensráð. Eftir
það var leikið í skólanum með-
an hann var i Reykjavík, og það
sem leikið var voru leikrit þeirra
Geirs biskups Vídalíns „Brand-
ur“ og „Hrólfur“ og „Narfi“ Sig-
urðar Pjeturssonar.
Það er einnkennilegt með þá
vinina, að þeim svipar mjög til
tveggja danskra samtíðarmanna,
Sigurði til Wessels og Vídalin
biskupi lil Jóhannesar Ewalds.
Skólinn fluttist frá Hólavelli
og til Bessastaða, og Páll Mel-
sled slaðhæfði að á Bessastöðum
hefði aldrei verið leikið.
í Reykjavík var leikið þó skól-
inn væri farinn þaðan, og það
voru sjerstaklega leikir Sigurð-
ar Pjeturssonar, sem sýndir
voru. Það er kunnugt, að Bjarni
Tliórarensen Ijek Hrólf með af-
brigðum, og að Rask ljek kaup-
mann Dalstæd, dönskumælandi
kaupmann í Narfa. Það er lika
kunnugt hve Henderson biskup,
sem ferðaðist hjer, var lineyksl-
aður á því prestsefni, sem ljelc
lijer á laugardagskvöld, og steig
í stólinn næsta sunnudag, og að
bekkirnir úr kirltjunni voru lán-
aðir til að vera áhorfendabekkir,
þar sem leikið var.
Ekki var latínuskólinn fyr
kominn aftur til Reykjavíkur, en
skólapiltar tóku að leika sjón-
leiki á íslensku. í stiftamtmanns-
húsinu liafði stundum verið leik-
ið á dönsku. Skólasveinar höfðu
í Reykjavík þá áhorfendur, sem
vantaði á Bessastöðum. Skólinn
bauð ávalt öllum áhorfendunum.
Aðrir en boðsgestir komust ekki
að. Þess vegna var það saga sem
lengi lifði í Reykjavík, að skóla-
piltar voru að leika Holberg.
Fólkið stóð í þvögum og unn-
vörpum fyrir utan skólann til
þess að ná i einn geisla af dýrð-
inni, sem fór fram þar innan
djæa, og þegar búið var gekk
einn af leikendunum út á tröpp-
urnar, og nú ætluðu þeir að leika
í annað sinn og nú mætti hver
koma inn, sem vildi og horfa á
meðan húsrúm leyfði. Þeir sem
úti fyrir voru fóru inn, fyltu hús-
ið, en leikendurnir ljeku leikinn
aftur, og voru ekki búnir fyr en
klukkan 2—3 um nóttina. Þeir
lærisveinar Sveinbjarnar Egils-
sonar mega eiga það, að þeir
gerðu sitt til að íslenska bæinn,
og skírðu með íslenskum nöfn-
um kasserollur og konfýrur, sem
þjónustukonur í bænum voru
seinar að læra. — Annars má
latinuskóhnn eiga það lirós, að
hann tók fyrstur upp sjónleiki
lijcr i bænum. Allar miðaldirnar
var það svo að sjónleikir voru
sýndir við þess háttar mentaset-
ur. I skólanum er leikið cnn, sem
kunnugt er við og við.
II. Yfirskriftin yfir leikhúsi í
Ameríku.
Yfir dyrunum á Goodman leik-
húsinu í Ameriku stendur: Til
að endurnýja gamlar vitranir og
fá nýjar. Það hittir nokkurnveg-
inn tilganginn með leikhúsinu í
miðdepilinn. Bærinn tók við af
skólanum. .Tón Guðmundsson
ritstjóri Þjóðólfs hafði stundað
laganám í Höfn, og kom lieim
fullur af aðdáun fyrir bestu leik-
urum Dana og konunglega leik-
húsinu. Hann setti upp leikpall
og upphækkuð sæti í samkomu-
sölum Skandinavíu, og kostaði
„Skríl“ leikinn eftir Overskou
borgaði hverjum leikanda, og
slapp skaðlaust af fyrirtækinu.
Islenska þýðingin þótti leikfje-
laginu síðar vera nokkuð laus-
leg. Hann gaf svo bænum leik-
pall, upphækkun og leiktjöld. Á
þessum palli voru leiknir nokkru
síðar Útilegumenn Matthíasar
Jochumssonar, Æfintýri á göngu-
för á dönsku og ýms smáleik-
rit. Þegar Útilegumennirnir voru
leiknir, var Sigurður Guðmunds-
son málari kominn heim og
gerði hin ágætustu tjöld til leik-
ritsins. Jeg sá Útilegumennina
1860. Jón A. Iijaltalín ljek
Skuggasvein, með þessari drynj-
andi röddu, sem flestallir al-
múgaleikarar hafa tekið eftir
honum siðan. Mjer þótti Skugga-
sveinn sjálfur hinn dólgslegasti
og það ætlaði leikarinn sjer að
vera. Matthias Jochumson ljek
sjálfur Sigurð i Dal. Frú Guðrún
Hjaltalín Ijek Ástu, Þorsteinn Eg-
iisson Grasa-Guddu. Stúdentana
ljeku þcir síra Tómas (á Barði
síðar) og Þórður Guðjohnsen.
Leiksviðin, sem voru útisvið
voru máluð af Sigurði Guö-
mundssyni málara, og mjer, sem
var nýkominn úr sveitinni þótti
sem jeg sæi þar heiðarland og
og grasafláka með jöklum, og
inn í helli Skuggasveins, þegar
það átti að vera. Sýslumaðurinn,
Lárenzíus var leikinn stirt, en
maðurinn, sem ljek hann var
hinn fyrirmannlegasti. Leikinn á
því hlutverki hætti Guðlaugur
Guðmundsson mjög um, í Glas-
gow 1887. Og hafa menn lialdið
hans leikaðferð oft síðan.
Álirifin, sem leikurinn hafði á
mig, þegar jeg sá hann í fyrsta
sinn voru mjög sterk, og ægileg.
Jcg gaf mig alveg leiknum á
vald, gleypti í mig allan þennan
þunga söguleik með augum og
eyrum. Islenskar þjóðsögur þekti
jeg mjög vel, gömlu Sögunum
var jeg vel kunnugur. Galdra-
brennur vissi jeg töluvert um.
Þessi volduga saga, sem fór fram
þarna fyrir augunum á mjer var
meira en jeg hafði gert mjer í
liugarlund að til væri, og það
setti djúp spor í mína meðvit-
und hve sjónleikurinn er vold-
ugt vopn og álirifarikt.
I sama sinni voru Andbýling-
ar Hostrups leiknir á dönsku.
Jeg sá það leikrit líka, og grun-
aði af því, að til væri stúdenta-
líf miklu frjálsara og rikara, en
það, sem við sáum lijer heima.
Jón Guðmundsson var i sjöunda
himni að því er virtist, og setti
eldmóð í leikcndur og áhorfend-
ur, með hinu glaða klappi, sem
hann vanalega byrjaði á. Þótt
leutinant von Buddinge væri leik-
inn eins og uppstrokinn varaleu-
tinant þá ljetu hinir eldri menn
það ekki á sjer festa. Bjarna
Johnsen rektor í latínuskólanum
hejæði jeg segja með gleði og á-
nægju, að það væri gott að geta
lifað upp aflur nokkrar stundir
af sínum eigin æskudögum. Þess-
ir tveir lieldri menn fóru i leik-
lnisið til að endurnýja gamlar
vilranir og fá nýjar. Eitthvað
þcssháttar verður að vera erind-
ið, sem hver fyrir sig á i leik-
húsið.
III. Leikir og skáldskapur.
1878 voru ástæðurnarfyrirleiki
i bænum breyttar mjög til liins
verra. Sigurður málari var dáinn,
Jón Guðmundsson var dáinn og
Þjóðólfur í liöndum Matthiasar
Jochumssonar var ekki lengur
leikhússblað, eins og hefði mátt
lcalla hann áður. Ekki var hægt
að fá eina feralin málaða, svo vel
væri. Frá 1878 til 1897, kom upp
hvort leikfjelagið á fætur öðru;
oftast voru slúdentar með i þeim,
og súmir þeirra ljeku allvel og
mcð góðum skilningi. En æfing-
in sem þeir fengu varð árangurs-
laus fyrir leiklistina, þvi þegar
þcir voru búnir að leika einn eða
tvo vetur, þá fengu þeir embætti
og fluttu sig burl úr bænum.
Guðlaugur Guðmundsson og
Morten Ilansen voru lengst riðn-
ir við leiki þessi árin, þangað tii
annar þeirra varð sýslumaður í
Skaftafellssýslu, en liinn varð
skólastjóri við barnaskólann, og
áleit sjer ekki hæfa að leika
skophlutverk, scm hann áður
hafði Ieikið næstum eingöngu.
Helstu leikritin, sem voru leik-
in þessi ár voru „Æfintýri á
gönguför“, „Skuggasveinn“,
„Milli bardaganna“ eftir Björn-
son, „Víkingarnir á Hálogalandi“
eftir Ibsen, „Nýársnóttin“, „Vest-
urfararnir“ eftir Matthías og
fjöldi af smá leikritum eftir út-
lcnda höfunda, „Hellismenn“ og
„Hjá liöfninni“ eftir Einar Bene-
diktsson. I útlendu leikritunum
voru leikrit eftir Hostrup og
Heiberg.
Á þessum árum kom það fvrir
að bæjarstjórnin neitaði um leyfi
til að leika, og tómthúsmennirn-
ir i bæjarstjórninni höfðu það
fyrir ástæðu, að einliverntíma
hefði sjómaður selt af sjer skinn-
stakkinn til þess að komast á
sjónleik. Þeir, sem neitunina
fengu sögðu um þetta: „Þeir eru
að verja skinnstakkinn“.
Lcikfjelagið byrjaði 1897, og
Jiefir leikið siðan. Þeir karl-
menn, scm byrjuðu, það voru
þeir Kristján Ó. Þorgrimss. á-
gætur skopleikari að flestum
þótti; Friðfinnur Guðjónsson,
sem þá ljek unga elskliuga frem-
ur öðrum; Árni Eiríksson, sem
var góður lundernisleikari, og
ljek oft gamla menn, eins og
Schwarz ofursta með snilld. Síð-
ar komu svo Jens Waage, sem
langan tíma var fyrsti og helsti
leilíari fjclagsins, og leiðheinari.
Han valdi líka oftast leikrit eftir
fyrstu árin. Síðar byrjaði Jón
Aðils að leika, Andrés Björns-
son, og nú að síðuslu,þegarflestir
þessir, scm nefndir liafa verið
eru látnir, flutnir burtu eða liælt-
ir, koma þeir Indriði Waage,
Ágúst Kvaran, Brynjólfur Jó-
liannesson og Valur Gíslason,
auk fleiri. Þær konur, sem gengu
í lcilífjelagið voru þær Þóra Sig-
urðardóttir, Stcfanía Guðmunds-
dóttir og Gunnþórun Ilalldórs-
dóttir. Siðar komu þær í það
Guðrún Indriðadóttir og Emilía
og Marta Kalman. 1917 eru þar
cnnfremur frú Soffía Guðlaugs-
dóttir og síðast Arndís Björns-
dóttir og nokkrar aðrar stúlkur.
Upphaflega ljek leikfjelagið
dönsk þýdd leikrit, þeir, sem þá
rjeðu höfðu ekki trú á öðru. Marg-
ir af lcikendum þess álitu sjer
ekki unt að leika íslensk leikrit
Það mun liafa verið Jens Waage,
sem rjeðist i að leyfa að „Skip-
ið sekkur“ væri tekið 1903 og það
geklc sæmilega, svo rak hvert ís-
lenska leikritið annað. 1907 kom
,,Nýársnóttin“, 1908 „Bóndinn á
Hrauni“ eftir Jóliann Sigurjóns-
son, 1909 „Stúlkan frá Tungu“,
1910 „Þórólfur i Nesi“, 1911
„Fjalla-Eyvindur“, 1913 „Ljen-
harður fógeti“, 1914 „Galdra-
Loftur“, 1915 „Syndir annara“,
„Hadda Padda“ og 1917
„Konungsglíman“, 1919 „Skugg-