Vísbending - 05.10.2009, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 3 9 . t b l . 2 0 0 9 3
framhald á bls. 4
Heilahagfræði
Þvert á það sem margir virðast halda er hagfræði ekki trúarbrögð. Rétt eins og í öðrum vísindagreinum
leitast hagfræðingar við að finna sann-
leikann. Þeir setja fram þær kenningar
sem passa hvað best við sönnunargögnin
en þessar kenningar eru samt sem áður í
sífelldri endurskoðun. Lögmál Newtons
reyndust ekki virka þegar hlutir fóru á
hraða sem nálgaðist hraða ljóssins. Einstein
setti þá fram afstæðiskenningu sína. Því
gætu grundvallarlögmál hagfræðinnar líka
gerbreyst einhvern daginn.
Einfaldar forsendur
Þegar hagfræðingar setja fram líkön gefa
þeir sér yfirleitt ákveðnar forsendur sem
stundum eru á skjön við raunveruleikann.
Ein er sú að fólk og fyrirtæki velji ávallt
þá kosti sem skila þeim sjálfum mestri
velsæld eða hagnaði. Því þurfi allir
aðilar í viðskiptum að hafa fullkomnar
upplýsingar til þess að vita alltaf hver er
besti kosturinn. Fæstir hagfræðingar eru
þó svo veruleikafirrtir að halda að þetta
lýsi raunveruleikanum fullkomlega. Fólk
tekur illa ígrundaðar skyndiákvarðanir og
hefur ekki fyrir því að leita alltaf að besta
kostinum, enda kostnaðurinn við að leita
oft meiri en ábatinn. Þessar forsendur
hafa hins vegar gert hagfræðingum kleift
að setja fram stærðfræðileg líkön sem
eru forsenda þess að geta mælt hinar
ýmsu hagstærðir, dregið ályktanir, gefið
ríkisstjórnum ráð og spáð fram í tímann.
Þessi aðferð hefur reynst furðuvel. Þrátt
fyrir miklar einfaldanir ná hagfræðingar
að útskýra mannlega hegðun (að minnsta
kosti í hagkerfinu) býsna vel með slíkum
nálgunum.
Frumforsendur
endurskoðaðar
Eins og áður segir eru kenningar í hag fræði
þó í sífelldri skoðun og á undanförnu hafa
grunnforsendur hagfræð innar sérstaklega
verið til endurskoðunar.
Fyrir um það bil 40 árum fóru menn að
skoða hagfræðina í ljósi kenninga í sálfræði
og þá sérstaklega hvernig einstaklingar
taka ákvarðanir. Kahneman og Tversky
endurbættu til dæmis forsendur um
það hvernig fólk metur áhættu og hlutu
Nóbelsverðlaun fyrir. Þeir tóku eftir því
að fólk bregst með mismunandi hætti
við áhættu eftir því hvort það stendur
frammi fyrir hugsanlegum gróða eða
tapi. Aðrir tóku eftir því að fólk tekur
ekki aðeins rangar ákvarðanir heldur
er það fyrirsjáanlegt hvenær það tekur
rangar ákvarðanir og „í hvaða átt“ þessar
ákvarðanir eru rangar. Upp úr þessu spratt
ný undirgrein hagfræðinnar, svokölluð
hegðunarhagfræði. Hegðunarhagfræðin
hefur ennþá ekki kollvarpað neinum
kenningum sem voru til áður, en hefur
reynst verðmæt viðbót. Til eru dæmi um
að yfirvöld hafa notað hegðunarhagfræðina
til þess að móta stefnu sem hjálpar fólki að
forðast slæmar ákvarðanir og taka frekar
betri ákvarðanir án þess þó að það skerði
endilega valfrelsi fólks.
hefðbundnar forsendur hagfræðinnar
myndi sá sem skiptir láta jafnlítið af hendi
og hann kæmist upp með, það er ein króna,
og hinn myndi samþykkja, þar sem hann
væri betur settur með eina krónu en enga.
Í raunveruleikanum gerist þetta öðruvísi.
Sá, sem skiptir bunkanum, skiptir honum
yfirleitt í frekar jafna parta. Um helmingi
af mjög ójöfnum skiptingum er hafnað. Í
rannsókn var komið fyrir búnaði til þess
að skanna heilastarfsemi þátttakenda á
meðan á leiknum stóð. Í heila þeirra sem
fengu „ósanngjarnt“ tilboð, 10 – 20% af
heildarfjárhæðinni, var virknin mikil á
stöðum þar sem neikvæðar tilfinningar
skapast. Einnig lýstust upp svæði sem
eru virk þegar fólk á í innri átökum við
sjálft sig. Það gefur í skyn innri baráttu
vegna ábatans við að eignast peninga
og vanlíðan yfir því að hafa orðið fyrir
óréttlæti eða öfund yfir að hinn hafi
fengið of stóran hlut. Þessi rannsókn sýnir
mikilvægi tilfinninga í viðskiptum. Aðrar
rannsóknir hafa komist að svipuðum
niðurstöðum, það er því að ákvarðanir
fólks séu ekki alltaf rökréttar heldur
stjórnist meðal annars af hvernig samskipti
hafa verið við aðra áður en ákvörðunin
er tekin. Bæði tækninni og skilningi á
heilanum fleygir fram um þessar mundir.
Taugasérfræðingar og hagfræðingar sem
hafa sérhæft sig á þessu sviði vonast til þess
að heilahagfræðin muni hafa mikið að
segja. Þeir telja að með nýjum skilningi á
heilastarfsemi sé hægt að skapa ný viðmið
eða lögmál sem nota megi sem grunn fyrir
nýjar hagfræðikenningar.
Hverju mun þetta breyta
í hagfræði?
Margar nýjar greinar innan hagfræðinnar
hafa skotið upp kollinum. Á fimmta áratug
20. aldar kom leikjafræði til sögunnar,
en hún skoðar hver er besta leikaðferð
hvers þátttakanda að því gefnu hvað
aðrir gera. Þannig hefur tekist að útskýra
hegðun ýmissa aðila á markaði. Flestar
þessara nýju undirgreina hafa þó valdið
miklum vonbrigðum. Með leikjafræðinni
vonuðust menn til þess að hægt væri að
sjá hvort fyrirtæki væru með samráð eða
að nýta sér einokun, einfaldlega með því
að bera markaðsniðurstöður saman við
niðurstöðu tilbúinna leikja. Það reyndist
ekki ganga upp. En þótt leikjafræðin og
fleiri greinar hafi ekki staðið undir fyrstu
væntingum þá hafa þær hjálpað til við
að bæta skilning á hagkerfinu og orðið
órjúfanlegur hluti af hagfræðinni.
Heilahagfræðin
Með framförum í öðrum vísindagreinum
hafa hagfræðingar fleiri tæki til að
styðjast við en áður. Nú hafa þeir tekið
upp samstarf við taugasérfræðinga og ný
undirgrein hefur myndast sem hefur verið
kölluð heilahagfræði eða taugahagfræði
(e. neuroeconomics). Hún horfir mest á
ákvarðanir einstaklinga um hagfræðileg
efni og er því stundum flokkuð með
hegðunarhagfræði. Taugavísindamenn
hafa áður notað ýmis verkfæri úr hagfræði
(t.d. leikjafræðina) til þess að hjálpa til við
að skilja ýmsa þætti í starfsemi heilans og
nú eru þeir að launa greiðann. Þessi fræði
hafa þegar gefið vísbendingar sem styðja
ýmsar algengar forsendur, en einnig að
aðrar gæti þurft að endurskoða. Notuð er
fullkomin tækni á borð við heilaskanna til
þess að komast að því hvernig mismunandi
heilavirkni hefur áhrif á ákvarðanir fólks.
Til dæmis hafa menn skoðað virkni í
heilanum meðan fólk (eða dýr) eru látin
taka þátt í hagfræðilegum leikjum.
Einn slíkur leikur er kallaður
úrslitakostir (e. the ultimatum game). Í
honum eru þátttakendur tveir. Annar
skiptir ákveðinni upphæð á milli þeirra,
segjum 10.000 krónum. Hinn ákveður
hvort hann samþykkir skiptinguna og þeir
fá hvor sinn hlut eða hafnar skiptingunni
og þá fær hvorugur nokkuð. Miðað við