Vísbending - 11.09.2009, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 3 6 . t b l . 2 0 0 9
framhald á bls. 4
Hvers vegna leggst kreppan með
meiri þunga á þróunarlönd?
Stefán Jón Hafstein
Umdæmisstjóri Þróunarsam-
vinnustofnunar í Malaví
Fljótt á litið kynni að ætla að fjármálakreppan sem skekur banka-heiminn á Vesturlöndum kæmi ekki
illa niður á fátækustu þróunarlöndunum.
Bankar í fátækum löndum voru að mestu
leyti utan við flókin afleiðuviðskipti,
áhættusækni og undirmálslán sem komu
stóru bönkum ríku landanna á kaldan
klaka. Að undanskilinni Nígeríu (þar
sem ríkti íslenskt ástand með tilheyrandi
veðlausum ofurlánum til klíkufélaga)
voru flestir bankar í Afríku í skjóli fyrir
fyrstu áhrifum af falli fjármálastofnana.
Þróunarríkin hafa því ekki orðið að grípa
til kostnaðarsamra björgunaraðgerða sem
kosta iðnveldin nú þúsundir milljarða
dala. Afleiðingar kreppunnar láta hins
vegar ekki á sér standa. Þær má reikna
í beinhörðum tölum: Í ár falla tugir
milljóna manna niður fyrir hin skilgreindu
fátækarmörk og mörg hundruð þúsund
ungbörn hljóta ótímabæran dauðdaga
vegna kreppunnar.
Peningaflæðið minnkar
Nokkrar meginástæður eru fyrir því
að þróunarlöndin finna harkalega fyrir
kreppunni: Peningasendingar heim
frá farandverkamönnum minnka,
verslun dregst saman og hrávöruverð
lækkar, erlend fjárfesting minnkar og
þróunaraðstoð líka. Þegar allt þetta gerist
samtímis eru afleiðingarnar hörmulegar.
Nú þegar hefur dregið úr því að
farandverkamenn sæki til ríku landanna
í leit að atvinnu og góðum tekjum, þótt
straumurinn hafi ekki snúist við því flestir
virðast ætla að bíða af sér kreppuna í
gistilandi. En á meðan senda þeir minna
fé heim. Þessar heimsendingar voru fyrir
kreppu taldar nema á bilinu 300-400
milljörðum bandaríkjadala á ári, eða
meira en þrefaldri allri þróunaraðstoð
í heiminum. Samdráttur gæti numið
í kringum 20% í ár og á næsta ári. Í
mörgum þróunarríkjum skipta þessar
tekjur miklu máli, og geta numið frá 20%
af þjóðarframleiðslu sem er ekki fátítt
og upp í um 40% (Tadsjikistan 43%).
Þessar greiðslur rata venjulega beint í vasa
alþýðu og koma yfirleitt mest til góða
smáfyrirtækjum heimamanna á hverjum
stað. Skaðinn er því tilfinnanlegur.
Verslun og lán dragast saman
Heimsverslun á þessu ári dregst saman í
fyrsta skipti í 80 ár. Hún er auðvitað að
langmestu leyti milli ríkra landa innbyrðis.
En samdráttur í innflutningi þeirra
skaðar líka þróunarlöndin, hrávöruverð
lækkar og eftirspurn minnkar; svonefnd
,,suður-suður“ verslun sem er ekki jafn
næm fyrir kreppunni er aðeins 10%
af heildarviðskiptum heimsins. Afríka
sunnan Sahara tapar nær 500 milljörðum
dala árin 2009-10 vegna minni viðskipta
en áður. Stór hluti samdráttarins er vegna
lækkandi olíuverðs, en smái hlutinn skiptir
miklu fyrir þá sem minnst hafa milli
handa. Málmar, baðmull, kaffi, kókó,
tóbak og aðrar landbúnaðarvörur lækka
í verði og seljast síður. Blómasölukonur
í Keníu missa stóran hlut af sölu til
velmegandi millistéttarheimila í Evrópu
sem nú spara við sig. Einstök lönd
eru mjög háð einni eða tveimur
vörutegundum, til dæmis gefur tóbak
af sér 70% af útflutningstekjum
Malaví. Sambía hefur tapað 25% af
námastörfum landsins, en koparnámur
eru megintekjulind. Vöruskiptahallinn
eykst og gjaldeyrisforðinn er hættulega
lítill hjá þeim löndum sem tæpast standa.
Iðnveldin (Evrópusambandið og BNA)
og nýveldin (Kína, Rússland, Brasilía,
Indland) eru í þeirri stöðu að örva
efnahagslífið með gríðarlegri innspýtingu
í formi skulda eða úr varasjóðum, en þessi
möguleiki er ekki til í þróunarlöndum;
75% prósent þeirra hafa hvorki lánstraust
né varasjóði.
Lánveitendur eru enn mjög áhættu -
fælnir og því minnkar bein fjárfesting
erlendra fyrirtækja í þróunarlöndum.
Samdráttur í beinum erlendum fjárfest-
ingum í þróunarlöndunum var 20%
árið 2008 og heldur áfram. Eitt af
fátækustu löndum heims, Mósambík,
sér tækifæri í náma- og orkuvinnslu gufa
upp þegar fjárfestar halda að sér höndum.
Vegna fjölbreytileika hagkerfanna eru
afleiðingarnar misjafnar. Olíuríkjum eins
og Angóla, Súdan og Nígeríu er minni
vorkunn en þeim sem lítil náttúruauðævi
hafa. En á heildina litið er skaðinn mikill
og margfeldisáhrifin þegar allt leggst á
eitt meiri en fátæku löndin hafa kynnst
um langa hríð. Þarf að leita aftur til
skuldakreppunnar á áttunda áratuginum
eftir samlíkingu.
Samdráttur í stað aukningar
Ætla mætti að þegar allar helstu tekjulindir
fátækra ríkja þornuðu upp kæmi aukin
þróunaraðstoð. Því fer fjarri. Enn sem komið
er vita menn ekki hve mikið þróunaraðstoð
dregst saman frá árunum eftir aldamót.
Fyrir kreppu lögðu G7-ríkin svonefndu
um 50 milljörðum dala minna fram en
þau lofuðu á leiðtogafundinum kenndum
við Gleaneagles að gera fyrir 2010. Það
er því eðlilegt að spurt sé: Úr því að ekki
var staðið við loforð á góðæristímum,
hverjar eru líkurnar í kreppu? Svarið er:
Engar og það sést. Örfá ríki munu standa
við hið hátíðlega loforð um að veita 0,7%
af þjóðarframleiðslu í þróunaraðstoð,
en það er hlutfall af minni köku en áður
þegar framleiðsla dregst saman. (Meðal
þeirra eru Svíþjóð, Danmörk, Finnland
og Írland auk Hollands). Önnur ríki, eins
og Ísland, draga saman bæði sem hlutfall
af þjóðarframleiðslu og í beinhörðum
peningum. Og jafnvel þótt tölur á fjár-
lögum fari bara lítið eitt niður á við, þá fæst
miklu minna fyrir verðminni gjaldmiðla
eins og krónur, pund og dali sem hafa fallið
í verði. Þróunaraðstoð dregst því mikið
saman meðan þörfin er miklu meiri en áður.
Fjármálaráðherrar Afríku telja að erlend
framlög þurfi að aukast um 50 milljarða
dala í ár og svipað á næsta ári aðeins til þess
að jafna út áhrif kreppunnar fyrir fátækustu
ríkin. Viðbrögð í ríku löndunum hafa þó
ekki bara verið niðurskurður. G20-ríkin
(sem skapa 90% af heimsframleiðslunni)
hétu að leggja fram þúsund milljarða dala
til að styrkja alþjóðlegar fjármálastofnanir.
Alþjóða gjaldeyrissjóðurinn fékk stóran
hlut til að liðka til og auka gjaldeyrisforða
með lánalínum og öðrum ráðstöfunum
til þess að ríki færu ekki í þrot. Af þessum
þúsund milljörðum dala eru samt aðeins 50
milljarðar beint merktir þróunarlöndum.
Kreppan gerir vont verra
Kreppan hefur bein áhrif á líf og dauða í
fátæku löndunum. Fyrri samdráttarskeið
hafa sýnt beint samband milli niðurskurð-
Lánveitendur eru
enn mjög áhættu-
fælnir og því minnkar
bein fjárfesting
erlendra fyrirtækja í
þróunarlöndum.