Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.2009, Blaðsíða 5

gerðarlist og skipulagsstefnu sem miðaði að því að auka lífs-
gæði íbúðanna. Nú, þrjátíu árum síðar, snýst þetta bara um að
búa okkur undir það að finna leiðir til þess að lifa af. „Við erum
á hraðri leið með að gera jörðina óbyggilega og það þarf að
grípa í taumana núna,“ segir Reynolds. Þessi orð Reynolds
vekja mann óneitanlega til umhugsunar, en margar bygg-
ingar hans og orkumannvirki líta út eins og þau hafi verið
dregin út úr sviðsmynd Mad Max-heimsenda-spennumynd-
anna. Grunnbyggingareining Reynolds eru gömul bíldekk, en
eins og hann bendir sjálfur á eru dekk hlutir sem hent er í
stórum stíl, en eru framleidd til þess að endast og standast
álag. Dekkin eru fyllt með þjappaðri mold og leir og skapast
þar massi sem safnar varma og heldur honum, en þannig eru
húsin hituð. Þá notar Reynolds gler- og plastflöskur sem og
bjórdósir eins og múrsteina og skapa litrík glerin og hringlaga
mynstur flöskubotnanna ævintýraleg mynstur.
Tregðan í kerfinu
Í myndinni er baráttu Reynolds við kerfið jafnframt lýst, en
byggingar- og skipulagsstaðlar hafa gert honum starfið erfitt.
Þannig bendir Reynolds á að tilraunamennska og þróun í
samvinnu við íbúa og fjárfesta sé nauðsynleg leið til þess að
skapa nýjungar í byggingarlist, en vegna þunglamalegs reglu-
virkis og fjármagnshagsmuna sé slíkt tilraunasvigrúm nær
ómögulegt í nútímabyggingarlist. Áhugavert atriði í myndinni
sýnir jafnframt þegar Reynolds og samstarfsfólk hans fékk
tækifæri til þess að fara á hamfarasvæði fljóðbylgjunnar í As-
íu. Í samvinnu við eftirlifandi íbúa í rústum þorpa og bæja
byggði Reynolds jarðskip úr flöskum og mold, þar sem húsin
beisluðu regnvatnið á svæðum þar sem vatnsskortur ríkti. Að-
ferðinni var tekið þar opnum örmum, ólíkt viðbrögðunum
heima fyrir. Eftir að hafa staðið í stappi við yfirvöld Taos-
sýslu um árabil hefur Reynolds loks tekist að fá tilskilin leyfi
til þess að halda áfram að þróa og byggja upp jarðskipahverfi
sín. Almenn meðvitund og pólitískur vilji fyrir sjálfbærri þró-
un og vistvænni háttum hefur einnig gefið Reynolds og sam-
starfsfólki hans byr undir báða vængi. heida@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 2009
5
Susan Sontag Myndirnar eru það sem menn muna.
A
ð afmarka og staðsetja helvíti segir okk-
ur vitaskuld ekkert um það hvernig ná
megi fólki úr því helvíti, hvernig draga
megi úr vítislogunum. Eigi að síður
virðist í sjálfu sér gott að viðurkenna og víkka út
skilning sinn á því hve miklar þjáningar af völd-
um mannvonsku er að finna í þessari veröld sem
við deilum með öðru fólki. Hver sá, sem er æv-
inlega undrandi á því að fólskuverk fyrirfinnist
og finnst hann hafa verið blekktur (og fyllist
jafnvel vantrú) þegar við blasa sannanir fyrir
því hvers menn eru megnungir þegar þeir af
skelfilegri harðneskju leggja hendur á aðrar
mannverur og láta grimmdarverkin tala, hefur
ekki fullorðnast, hvorki siðferðilega né sálrænt.
Eftir að vissum aldri er náð ber engum manni
réttur til sakleysis af þessum toga, annarrar
eins grunnhyggni, fávísi í þessum mæli, eða
minnisleysis.
Nú á dögum er til gríðarlegt magn af mynd-
um sem gerir óhægara um vik að viðhalda sið-
ferðilegum skorti af þessu tagi. Jafnvel þótt þær
séu aðeins tákn, og geti ómögulega innihaldið
allan þann raunveruleika sem þær vísa til, þá
gegna þær eigi að síður brýnu hlutverki. Mynd-
irnar segja: Þetta er það sem menn geta fengið
af sér að gera – bjóðast jafnvel til að gera, fullir
ákafa, af sjálfbirgingshætti. Gleymið því ekki.“
Úr þýðingu Ugga Jónssonar, sem kom út hjá
Hinu íslenzka bókmenntafélagi.
Í bókinni Um sársauka
annarra fjallar Susan
Sontag heitin um það
einkenni nútímans að
geta daglega fylgst
með hörmungum og
þjáningum um allan
heim úr öruggu skjóli.
Gleymið ekki
Manntafl eftir Stefan Zweig er lítil
bók, en áhrifarík. Heimsmeistarinn
í skák er um borð í farþegaskipi á
leið yfir Atlantshafið og farþeg-
arnir vilja reyna sig við hann. Þá
fer einn farþeganna að leggja til
leiki, sem koma meist-
aranum í opna skjöldu
og leikurinn æsist.
Óþekkti farþeginn,
sem í bókinni er aðeins
nefndur dr. B., reynist vera
á leið vestur um haf eftir
að hafa verið í prísund hjá
nasistum þar sem hann var
geymdur í einangrun. Eitt
sinn þegar hann er tekinn í
yfirheyrslu tekst honum að hnupla
bók úr vasa varðar síns, en kemur
heldur betur á hann þegar hún
reynist hafa að geyma 150 af-
bragðsskákir. Skákin reynist hon-
um síðan haldreipi í ein-
angruninni, en fer með
hann á ystu nöf og endur-
fundurinn við skákina
reynist afdrifaríkur.
Dr. B. má prísa sig sæl-
an að hann var ekki
sendur í gereyðing-
arbúðir, en í stað lífs-
háskans kom sál-
arháskinn, sem fylgdi
einangruninni.
Manntafl | Stefan Zweig
Einangrun og sálarháski
B
andaríski heimildarmyndagerðarmað-
urinn Michael Moore er löngu orðinn
heimsþekktur fyrir pólitískar ádeilu-
myndir sínar. Sú nýjasta, Uppreisn amlóðanna
(Slacker Uprising), fjallar um fyrirlestra-
ferðalag sem hann fór í um bandaríska há-
skóla fyrir forsetakosningarnar 2004 en þar
var áhersla lögð á að ná til yngstu kjósend-
anna, „amlóða“ titilsins. Eins og menn
kannski muna var John Kerry frambjóðandi
demókrata en George Bush var að reyna sig í
annað sinn í slagnum fyrir hönd repúblikana.
Á viðkomustöðum sínum flutti Moore stuðn-
ingsræður fyrir þann fyrrnefnda og talaði
jafnan fyrir fullu húsi. Áhorfendahópurinn er
velviljaður Moore enda háskólastúdentar
kannski kjarnaaðdáendahópurinn. Eitt af því
sem vakti athygli í fyrirlestraferðalaginu var
sá háttur Moores að gefa alltaf þeim sem
mættu núðlusúpupakka og hreinar nærbuxur,
„helstu nauðsynjar amlóða alls staðar“ eins
og hann orðar það.
Slacker Uprising (2007) | Michael Moore
Amlóðar heimsins sameinist
P
yntingar bandarísku leyniþjónustunnar,
CIA, í forsetatíð George W. Bush hafa
vakið hroll og óhug um allan heim. Eftir
umræðunni að dæma hefur mátt ætla
að í tíð Bush hefði orðið alger kúvending í yf-
irheyrsluaðferðum og því, sem áður hefði verið
óhugsandi, hefði skyndilega verið kippt inn fyrir
mörk hins sjálfsagða í innsta hring bandarískra
stjórnvalda. Málið er hins vegar ekki svo einfalt.
Þær aðferðir, sem voru afhjúpaðar þegar mynd-
irnar úr Abu Ghraib-fangelsinu í Bagdad voru
birtar og skýrslu Rauða krossins um fangana
fjórtán í Guantanamo var lekið, eiga sér mun
lengri sögu og hafa verið á dagskrá hjá CIA svo
áratugum skiptir.
Alfred W. McCoy rekur þá sögu í bókinni A
Question of Torture: CIA Interrogation from
the Cold War to the War on Terror.
Mjög forvitnilegt er að lesa um rannsóknir
sem Bandaríkjaher og CIA kostuðu og stóðu
fyrir á heilaþvotti og sálrænum
aðferðum til að knýja menn til
frásagnar. Þessar rannsóknir
fóru meðal annars fram til að
komast að því hvort hægt væri að
þjálfa bandaríska hermenn þann-
ig að þeir gætu staðið af sér pynt-
ingar yrðu þeir teknir til fanga.
Brátt snýst hins vegar dæmið við.
Rannsóknin, sem mest áhrif
hafði, var hins vegar í upphafi gerð
fyrir kanadískt fé. Sálfræðingurinn Donald
O. Hebb gerði tilraunir þar sem hann
brenglaði alla skynjun viðfangsefnisins.
Þátttakendur í tilraununum voru látnir
liggja fyrir í björtu ljósi í litlu, lokuðu her-
bergi. Þeir voru með skyggð gleraugu
þannig að þeir sæju aðeins móðu, lágt suð
útiloka umhverfishljóð og hólka á hönd-
um til að taka snertiskynið úr umferð.
Margir þátttakendanna neituðu að ljúka til-
rauninni. Allir fundu fyrir ofskynjunum líkt og
þeir hefðu neytt lyfja. Getan til skipulagðrar
hugsunar þvarr. Aukinheldur áttu þátttakend-
urnir í vandræðum með að einbeita sér sólar-
hring eftir að tilrauninni lauk.
CIA sá strax möguleika í þessum niður-
stöðum og rannsóknum var haldið áfram, ekki
bara til þess að hægt væri að undirbúa eigin
liðsmenn undir illa meðferð, heldur einnig til að
beita þeim. Sálrænar pyntingar tóku við af lík-
amlegum.
Á sama tíma voru gerðar tilraunir til að kom-
ast að því hvað væri hægt að fá menn til að
ganga langt í að þjarma að meðborgurum sín-
um. Þekktustu tilraunirnar gerði Stanley Milg-
ram þegar hann var ungur sálfræðingur við
Yale-háskóla. Hann fékk fjörutíu „venjulega“
íbúa í New Haven í Connecticut til liðs við sig og
athugunin fólst í að sjá hvort þeir myndu hlýða
skipunum um að pynta varnarlaust „fórn-
arlamb“ með stigvaxandi raflostum. 65% þátt-
takendanna fóru alla leið ef þeir voru beðnir um
að ýta á rofann, allir þeir, sem beðnir voru um
að aðstoða, tóku þátt.
Niðurstöður þessara rannsókna komu fram í
handbók, sem CIA gaf út árið 1963 og ber heitið
Kubark Counterintelligence Interrogation.
Hún hefur verið grunnurinn að yfirheyrsluað-
ferðum CIA og þjálfun, sem stofnunin hefur
veitt víða í þriðja heiminum.
Það er því hægt að segja að pyntingarnar,
sem beitt var í Abu Ghraib og víðar eins og
skjalfest hefur verið, hafi ekki verið undan-
tekning eða frávik heldur rökrétt framhald á því
sem á undan var gengið. kbl@mbl.is
A Question of Torture | Alfred W. McCoy
Ekki frávik heldur rökrétt framhald
Reuters
Sigri hrósandi Charles Graner liðþjálfi krýpur með
bros á vor yfir líki fanga í Abu Ghraib-fangelsinu.
BÆKUR VIKUNNAR
KARL BLÖNDAL
Þ
egar barið var að dyrum til að
handtaka félaga Rúbasjov
dreymdi hann einmitt að ver-
ið væri að handtaka hann. Bókin
Myrkur um miðjan dag eftir Arthur
Koestler kom út árið 1941. Þar er
tekið á sýndarrétt-
arhöldum Stalíns þar
sem hver frammámað-
urinn á fætur öðrum bar
fyrir rétti fram stórkost-
legar játningar um að hafa
setið á svikráðum. Búkarín
var talinn fyrirmynd Rúba-
sjovs, en höfundur segir að
hann sé samnefnari fyrir þá,
sem dregnir voru fyrir dóm.
Í bókinni er yfirheyrslunum yfir
Rúbasjov lýst þar sem hann á að
játa á sig upplognar sakir, uppgjöri
hans við 40 ára starf í þágu bylting-
arinnar og einangrun í prísundinni.
Ein spurningin, sem hann
glímir við, er réttlæting
glæpanna, sem hefði verið
óafsakanlegt að fremja í
eiginhagsmunaskyni, en
urðu réttlætanlegir í þágu
málstaðarins. Á endanum
verður meira að segja
réttlætanlegt að fórna
Rúbasjov. Hann tekur
þátt í því og játar á sig
upplognar sakir.
Myrkur um miðjan dag | Arthur Koestler
Í þágu málstaðarins
M
argar áhugaverðar heimildarmyndir eru á
Bíódögum Græna ljóssins sem nú standa
yfir. Auk Stríðsmanns sorpsins (Garbage
Warrior) má nefna hina marglofuðu Maður á vír
(Man on Wire) en hún fjallar um dirfskuboltann og
línudansarann Philippe Petit, sem framdi þann
gjörning að strengja vír á milli tvíburaturnanna í
New York árið 1974, og dansa þar í rúma klukku-
stund áður en hann var handtekinn. Heimild-
armyndin fjallar um viðburðinn sem vakti gríð-
arlega fjölmiðlaathygli, og var vísað til sem
„listræns glæps aldarinnar“. Í myndinni er fjallað
um undirbúningin, en Petit og samstarfsmenn
skipulögðu gjörninginn um átta mánaða skeið.
Þeir þurftu að smygla þungum tækjabúnaði upp í
turnana og festa vírinn þannig að hann stæðist
álag vinda uppi í háloftunum. Þá er notast við
safnefni frá viðburðinum sjálfum og tónlist Mich-
aels Nymans svífur yfir þessari ljóðrænu og
skemmtilegu mynd, sem gerist á hinum tilfinn-
ingalega og sögulega hlaðna vettvangi tvíbura-
turnanna.
Man on Wire (2008) | James Marsh
Listrænt glapræði
Bækur