Morgunblaðið - 20.02.2009, Blaðsíða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 20. FEBRÚAR 2009
Kristinn
FYRIR þremur mánuðum
skrifaði ég blaðagrein ásamt
prófessor Michael Porter sem
fjallaði um hvernig Ísland
breyttist úr því að vera fyr-
irmynd útrásar og alþjóða-
væðingar yfir í táknmynd al-
þjóðlegrar fjármálakreppu.
Síðan þá hafa holskeflur
kreppunnar skollið á strönd-
um Íslands og neyðaraðstoð
frá Alþjóðagjaldeyrissjóðunum
(AGS) og norrænum vinaþjóðum hefur verið
veitt. Stjórnarskipti hafa átt sér stað, kosn-
ingar eru ráðgerðar í apríl og bankastjórar
Seðlabankans hafa verið beðnir að víkja.
Viðbrögðin frá því bankahrunið átti sér
stað hafa að mestu tekið mið af skamm-
tímaafleiðingum hrunsins auk þess sem tals-
verð orka hefur farið umræður um hverjir
bera ábyrgð. Slík fyrstu viðbrögð eru bæði
eðlileg og nauðsynleg. En nú er kominn tími
til að Íslendingar horfi lengra og takist á við
raunsæjar rökræður um hvað sé til ráða til
að Ísland komist á beinu brautina á ný. Í
fyrri grein okkar, settum við prófessor Por-
ter fram þá skoðun að sterkar stoðir Íslands
gæfu landinu góða möguleika á að snúa aftur
á braut varanlegs hagvaxtar. En umskipti
eru alls ekki sjálfgefin og tíminn vinnur ekki
með Íslandi. Því lengur sem Íslendingar
dvelja við fortíðina – þeim mun skaðlegri
verða áhrifin á samkeppnishæfi þjóðarinnar.
Íslendingar verða því að hafa hraðar hendur
og horfa bæði til skemmri og lengri tíma.
Við sjáum fyrir okkur fimm atriði sem
nauðsynlegt er að leggja áherslu á til að
koma Íslandi á beinu brautina á ný. Í fyrsta
lagi þá þarf að fara fram hreinskiptin um-
ræða um orsakir og afleiðingar núverandi
stöðu. Það þarf hins vegar að gæta að því að
sumum af þeim framfaraskrefum sem tekin
hafa verið í íslensku viðskiptaumhverfi á
undanförnum árum verði ekki ranglega
kennt um þann efnahagssamdrátt sem nú
gengur yfir. Rannsóknir okkar á íslensku
efnahagslífi sýna fram á að slíkar skoðanir
væru misráðnar: Sú stefnumörkun sem leiddi
til framfara í samkeppnishæfi Íslands átti
ekki þátt í því að íslenska fjármálakerfið varð
ofvaxið og óstöðugt. Einmitt þess vegna
glímir Ísland nú við alvarlegan fjárhags- og
hagstjórnarlegan vanda, en
ekki við vanda vegna skorts á
samkeppnishæfi. Sumar þjóðir,
eins og t.d. Ungverjaland og
Eystrasaltslöndin, glíma við
vanda á báðum þessum sviðum
og munu því eiga mun erfiðara
um vik með að snúa við
blaðinu.
Nú skiptir sköpum að móta
stefnu sem kemur í veg fyrir að
öfgar fjármálakerfisins geti
endurtekið sig en sú stefna má
alls ekki grafa undan sam-
keppnishæfi atvinnulífsins. Í
því stjórnmálaumhverfi sem nú ríkir á Ís-
landi verður þetta allt annað en auðvelt. Af
skiljanlegum ástæðum ríkir mikil reiði í þjóð-
félaginu og háværar kröfur eru uppi um al-
geran viðskilnað við stefnumál fortíðar. Samt
er það nú svo að einungis stefnumörkun sem
styður við aukið samkeppnishæfi getur flutt
Ísland aftur á sama stig velferðar og hag-
sældar og þjóðin hefur átt að venjast á und-
anförnum árum. Ýmsar áherslur fyrri rík-
isstjórna(r) sem hrint var í framkvæmd á
undanförnum árum höfðu jákvæð áhrif á
samkeppnishæfi, þó að sumir vilji kannski
ekki viðurkenna það nú og einblína frekar á
hin afdrifaríku mistök að hafa ekki komið í
veg fyrir ofhitnun fjármálakerfisins. Grund-
vallarbreytingar á hagstjórn – með minni
áherslu á samkeppnishæfi – gæti freistað
þeirra sem vilja fjarlægjast öll stefnumál
fyrri ríkisstjórna en slíkt myndi eingöngu
koma í bakið á þjóðinni með skelfilegum af-
leiðingum.
Í öðru lagi er nauðsynlegt að tryggja efna-
hagslegan stöðugleika til langs tíma. Skamm-
tímaaðgerðir eru nú þegar í farvatninu í sam-
ráði við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn en það
verður líka að horfa til lengri tíma og taka
afstöðu til grundvallarspurninga. Umsókn um
aðild að Evrópusambandinu væri stórt skref
í þá átt að tryggja íslenska hagkerfinu stöð-
ugleika með öruggri tengingu við umheiminn.
Það væri þó rangt að taka ákvörðun um jafn
flókið og margslungið viðfangsefni einungis
til að milda þann skammtímavanda sem Ís-
lendingar glíma nú við. Á hinn bóginn væru
það líka mikil mistök að velta þessum mögu-
leika ekki alvarlega fyrir sér í ljósi nýrrar
efnahagslegrar heimsmyndar og óvissu.
Í þriðja lagi er það Íslandi nauðsyn að
leggja höfuðáherslu á eflingu samkeppn-
ishæfi. Ef það er einhvern lærdóm hægt að
draga af þeim efnahagsógöngum sem nú
dynja yfir er hann sá að eingöngu hagkvæm
framleiðsla á vörum og þjónustu þar sem
virðisaukinn skilar sér til raunverulegra við-
skiptavina getur tryggt hagsæld og velferð
til langs tíma. Efnahagslegur stöðugleiki og
gott almennt viðskiptaumhverfi er nauðsyn-
legur grunnur en dugar ekki einn og sér, og
þaðan af síður hvers kyns fjármálavafningar.
Áherslu verður að leggja á nýsköpun og
menntun. Þrátt fyrir umtalsverðar framfarir
undanfarin ár stóð Ísland, áður en kreppan
skall á, fremstu þjóðum heims enn nokkuð að
baki þegar litið var til framleiðni vinnuaflsins
miðað við hverja unna klukkustund. (Íslend-
ingar hafa bætt það upp með því að vinna
mun fleiri stundir en flestar aðrar þjóðir að
meðaltali á hvern íbúa). Efla verður til mik-
illa muna þá viðleitni sem þegar hefur átt sér
stað til bættrar framleiðni. Þetta er hægara
sagt en gert í núverandi ástandi en reynsla
Finna á fyrri hluta tíunda áratugarins gæti
nýst Íslendingum þar sem þeim tókst að
auka fjárfestingu í rannsóknum, nýsköpun og
menntun þrátt fyrir almennan niðurskurð á
öllum öðrum sviðum, og þannig byggja til
framtíðar.
Í fjórða lagi verður sérstök áhersla á virkj-
un fyrirtækjaklasa að vera á stefnuskránni.
Ísland á sér sterkar rætur í nýtingu sjáv-
arauðlinda, endurnýjanlegri orku og á nokkr-
um öðrum sviðum. Hingað til hefur til-
tölulega lítið verið unnið með þá möguleika
sem liggja í samvinnu þeirra aðila sem eru
innan þessara klasa og á milli þeirra. Mörg
þeirra íslensku fyrirtækja sem náð hafa góð-
um árangri starfa í tiltölulega einöngruðu
umhverfi og njóta ekki kostanna af því að
starfa í stærra samhengi þar sem fyrirtæki í
skyldum rekstri styðja hvert við annað (ekki
með beinu samráði heldur óbeint með heil-
brigðri samkeppni, sameiginlegum grunn-
rannsóknum, samnýtingu birgja, uppbygg-
ingu þekkingar starfsfólks, o.s.frv.). Þess
vegna eru þau viðkvæm þegar á bjátar líkt
og nú (til dæmis eykst hættan á því að starf-
semin flytji til annarra landa) og þau ná ekki
að skila eins miklum verðmætum til íslensks
samfélags og annars væri hægt. Uppbygging
klasa ætti að vera ofarlega á blaði þegar for-
gangsraða þarf útgjöldum – til dæmis til ný-
sköpunar og menntunar – í litlu landi þarf að
leggja áherslu á starfsemi sem felur í sér
möguleika á miklum margföldunaráhrifum.
Að lokum þarf að eiga sér stað markviss
umræða og stefnumótum varðandi hvers kon-
ar efnahagsuppbygging nýtist Íslandi best
með tilliti til styrkleika og veikleika landsins
og hvaða hlutverk þjóðin ætlar sér í efna-
hagskerfi heimsins til langs tíma. Þó að ýmis
íslensk fyrirtæki hafi náð eftirtektarverðum
árangri undanfarin ár var í mörgum tilfellum
alls ekki ljóst hversu mikið velgengnin
grundvallaðist á styrkleikum íslensks við-
skiptaumhverfis. Skýr stefnumörkun varð-
andi með hvaða hætti Ísland ætlar að skapa
verðmæti til langs tíma og á hvaða mörk-
uðum mun senda skýr skilaboð til hugs-
anlegra samstarfsaðila erlendis og auðvelda
forgangsröðun innanlands. Núverandi klasar,
og líka þeir sem eru í burðarliðnum, verða að
vera hluti þessarar stefnumótunar – áhersla
á stjórnun náttúruauðlinda (fiskur, orka)
gæti einnig verið hluti hennar.
Djúp efnahagslægð getur auðveldlega leitt
þjóðir í grafalvarlegar ógöngur í formi víxl-
verkunar ásakana, rifrildis og sífellt versn-
andi efnahagsástands. En lægðin getur líka
vakið upp nýjan kraft til nýsköpunar og upp-
byggingar þannig að samfélagið standi sterk-
ara en nokkru sinni fyrr. Við trúum því að ís-
lenska þjóðin hafi getu og burði til að velja
síðari kostinn.
Eftir dr. Christian Ketels. »Nú skiptir sköpum að móta
stefnu sem kemur í veg fyr-
ir að öfgar fjármálakerfisins
geti endurtekið sig en sú stefna
má alls ekki grafa undan sam-
keppnishæfi atvinnulífsins.
Quo Vadis – Hvert stefnir þú, Ísland?
dr. Christian Ketels.
Höfundur er hagfræðingur og starfar hjá stofnun
Dr. Michael Porter við Harvard-háskóla í Boston
um samkeppnishæfi (Institute for Strategy and
Competitiveness- www.isc.hbs.edu). Dr. Ketels
er ritstjóri viðamikilla rannsókna hjá Eystra-
saltsráðinu og Norðurlandaráði á sviði sam-
keppnishæfi auk þess að stýra samanburð-
arrannsóknum fyrir Norðurlandaráð (Nordic
Globalization Report) – en nýjustu niðurstöður á
því sviði verða kynntar á fundi forsætisráðherra
Norðurlanda nú í lok febrúar. Dr. Ketels hefur
komið til Íslands nokkrum sinnum og skrifað
skýrslur og rannsóknir á samkeppnishæfi Ís-
lands undanfarin ár. Hákon Gunnarsson og
Georg Lúðvíksson þýddu.
Samhljómur Þrátt fyrir ólíka pólitíska tóna þá náðist samhljómur í gær í Gestastofu tónlistarhússins milli þeirra Katrínar Jakobsdóttur menntamálaráðherra og Hönnu Birnu borgarstjóra um að
halda áfram framkvæmdum við tónlistarhúsið og ráðstefnumiðstöðina við Austurhöfnina í Reykjavík. Andliti Hönnu Birnu speglast á skemmtilegan hátt á meðan Katrín tjáir sig.