Saga - 1990, Blaðsíða 58

56 AÐALGEIR KRISTJÁNSSON OG GlSLI ÁG. GUNNLAUGSSON
X. Niðurstöður
Hér að framan höfum við gert grein fyrir fólksfjölda- og byggðarþró-
un, samfélagsháttum og aðalatvinnuvegum landsmanna á tímabilinu
1801-51. í upphafi vörpuðum við fram þeirri spurningu hvort fólks-
fjölgun og efnahagsbati hafi átt rætur sínar að rekja til ytri aðstæðna
(veðurfar, aflabrögð, sóttfaraldrar o.s.frv.) eða bættra innri skilyrða
(framfarir í atvinnuvegum, búsetuháttum o.s.frv.). Á grundvelli
þeirra athugana sem hér hafa verið gerðar munum við nú leitast við
að svara spurningunni.
Þótt ekki riðu yfir þjóðina hörmungar og hallæri á borð við Skaftár-
elda og móðuharðindi, var einatt hart í ári á því tímaskeiði sem hér er
til umræðu (sbr. II. kafla). Hafísár voru tíð og eldgos urðu völd að
gróðurskemmdum, sem leiddu til niðurskurðar kvikfjár. Hungur-
dauða er getið allmörg ár á fyrri hluta 19. aldar og mannskæðar sóttir
gerðu vart við sig og hjuggu skörð í raðir landsmanna. í upphafi
aldarinnar höfðu Napóleonsstyrjaldirnar umtalsverð áhrif á verslun
og siglingar. Að þessu leyti tóku ytri skilyrði engum stökkbreytingum
á fyrri hluta 19. aldar. Að vísu var árferði hagfellt í lok þriðja og í upp-
hafi fjórða áratugar aldarinnar, og sömu sögu er að segja um meiri
hluta fimmta áratugarins, þótt eldgos og mannskæðar sóttir gerðu þá
vart við sig. Þrátt fyrir þetta er hæpið að skýra fólksfjölgun og efna-
hagsbata út frá breytingum á ytri skilyrðum.
Ýmsar innri aðstæður tóku litlum framförum á tímabilinu. Þetta á
t.a.m. við um ýmislegt sem lýtur að helstu áhrifaþáttum fólksfjölgun-
ar. Þannig var ungbarnadauði mjög mikill allt tímabilið og tók ekki að
minnka fyrr en á síðari hluta aldarinnar, en ungbarnadauðinn hafði
að sjálfsögðu umtalsverð áhrif á fólksfjölgun og meðalævilengd þjóð-
arinnar. Á hinn bóginn urðu nokkrar framfarir í efnahags- og
atvinnumálum á fyrri hluta 19. aldar, einkum á árabilinu 1830-50. Á
þessu árabili jókst sauðfjáreign landsmanna verulega, en telja má víst
að sauðfjárbúskapur hafi lagt grundvöllinn að nýbyggðum á heiða-
löndunum norðaustanlands, en þar var fólksfjölgun örust á tímabil-
inu. í þessum landshluta fjölgaði nautgripum einnig hlutfallslega
mest. I Suður- og Vesturamtinu tók sauðfjáreign framförum, en naut-
gripaeign stóð í stað eða dróst saman. Framfarir í búnaði leiddu því
naumast til umtalsverðs efnahagsbata í þessum landshlutum. í Vest-