Saga - 1993, Síða 14

12
GUÐMUNDUR HÁLFDANARSON
vitnað í orð Webers sjálfs - „það er einungis í nútímanum sem ríkis-
hugtakið hefur náð fullum þroska."13 Með þessu vildi Weber undir-
strika, að þeir þættir sem einkenndu nútímaríkið væru því ekki
áskapaðir, heldur hefðu vaxið fram og þróast í tímans rás. Skilgrein-
ing Webers dregur fram þessa þætti og þrátt fyrir að nútímaríkið hafi
ekki myndast eða þróast eftir fyrirfram gerðri áætlun má þó sjá sam-
eiginleg stef í ríkisþróun mjög víða um heiminn á svipuðum tíma. í
þessu sambandi var Island engin undantekning, þar sem við getum
greint stöðugt aukna miðstýringu valdsins hér á landi á 19. öld og
vaxandi ítök ríkisins í málum sem áður höfðu verið í höndum smærri
eininga, eins og t.d. sveitarfélaga, ætta eða heimila. En þó skilgreining
Webers taki á engan hátt mið af íslenskum veruleika - og íslenskur
veruleiki hafi enn síður tekið tillit til skilgreiningar Webers - þá lýsir
hún vel að hvaða markmiði ríkisþróunin á fslandi stefndi á síðustu
öld.
En ef ríkisþróunin byggðist hvorki á meðvituðum kenningum né á
samræmdum áætlunum, hvað olli því þá að stefna þróunarinnar var
jafn lík í mismunandi löndum og raun ber vitni? Ástæður þessa tel ég
fyrst og fremst vera af tvennum toga, þ.e.a.s. ríkið hefur nú á tímum
hvort tveggja í senn aukna möguleika til afskipta af þegnunum og
meiri áhuga og ástæðu en áður til að skipta sér af þeim. í fyrsta lagi
hafa bættar samgöngur og aukin samskipti manna yfir lengri vega-
lengdir styrkt þann þátt ríkisvaldsins sem breski félagsfræðingurinn
Michael Mann nefnir infrastructural co-ordination, en í íslenskri útlegg-
ingu gæti það kallast „samræming undirbyggingar." Með þessu á
hann við vilja og getu ríkisvaldsins til að setja samræmdar reglur um
hina ýmsu þætti samfélagsins í ríkinu öllu og framfylgja þeim. „Áður
fyrr átti Rauða drottningin erfitt með að ná þér um leið og þú hvarfst
úr augsýn hennar", skrifar Mann, á meðan enginn er nú á tímum
óhultur fyrir löngum fingrum ríkisvaldsins. Þróun ríkisvaldsins í þessu
tilliti hefur byggst á betur skilgreindri verkaskiptingu hinna ýmsu
stiga embættiskerfisins en áður, auknu læsi þegnanna, samræmingu
peningakerfis og myntsláttu, og hraðari boðskiptum og bættum sam-
göngum á milli hinna ýmsu landsvæða ríkisins.14
I öðru lagi breytti fall einveldisins í Evrópu og myndun þjóðríkja í
13 M. Weber, Economy and Society, bls. 56.
14 M. Mann, „The Autonomous Power of the State," bls. 113-122.