Saga - 2005, Blaðsíða 95

Niðurstöður
Sala Skálholtsjarða var um margt táknræn fyrir stefnu danskra
stjórnvalda í málefnum Íslands á síðari hluta einveldistímans. Að
baki ákvörðunar um söluna lá eindreginn vilji konungsvaldsins til
að koma á nútímalegu samfélagi á Íslandi og stuðla að því að
bændur fengju meira vald yfir landinu sem þeir ræktuðu í þeirri trú
að slíkt myndi auka framfaravilja þeirra og atorku — og þar með
sjálfsagt tekjur ríkisins. Í þessu drógu danskir ráðamenn lærdóm af
því sem var efst á baugi í Danmörku með vaxandi sjálfsábúð bænda
og minni höftum á persónulegu frelsi þeirra. En um leið og viðhorf
stjórnvalda til Íslandsmála hljóta að teljast frjálslynd, a.m.k. þegar
þau eru borin saman við skoðanir íslenskra embættismanna og
meginþorra bænda á síðari hluta 18. aldar og lengst af á hinni 19.,
þá er greinilegt að lítill hugur fylgdi máli stjórnarinnar í aðgerðum
hennar. Ástæðan fyrir því var sennilega sú að þrátt fyrir yfirlýstan
framfaravilja stjórnarinnar þá hugsaði hún yfirleitt fyrst og fremst
um að ríkissjóður biði sem minnstan fjárhagslegan skaða af þeim
umbótum sem hún lagði til og stjórnvöld gerðu ekkert til að fylgja
umbótunum eftir þegar á þær reyndi.
Engin ástæða er þó til að draga einlægan umbótavilja stjórn-
valda í efa hvað sölu Skálholtsjarða varðar, og sú gagnrýni að jarð-
irnar hafi verið seldar fyrir lítið á vart við rök að styðjast. Reyndar
má líta svo á að með því að selja jarðirnar jafn dýrt og raun ber vitni
hafi stjórnin einmitt grafið undan umbótaviðleitni sinni, því að hátt
verð gerði fátækum leiguliðum erfitt fyrir að kaupa ábýlisjarðir sín-
ar, um leið og það dró verulega úr ábata þeirra við að kaupa þær.
Með þessu vildi stjórnin aftur á móti tryggja sig gegn fjárhagslegu
tjóni af endurskipulagningu yfirstjórnar kirkjunnar og skólahalds á
Íslandi, og það hefur sjálfsagt, þegar allt kom til alls, skipt ráða-
menn meira máli en hagur íslenskra leiguliða. Eins fólst augljós tví-
skinnungur í afnámi kvaða á jörðum Skálholtsstóls, því að um leið
og stjórnin bannaði nýjum eigendum jarðanna að heimta mannslán,
hestalán eða dagsverk af leiguliðum sínum, þá reiknuðu yfirvöld
þessi afgjöld inn í söluverð jarðanna. Slíkt álitu kaupendur gefa sér
skýlausan rétt til að heimta áfram þessar kvaðir af leiguliðum á
jörðunum eins og ekkert hefði í skorist, og lét stjórnin það viðgang-
ast að mestu átölulaust.
Niðurstaðan virðist því vera sú að í bráð högnuðust leiguliðar
lítið á sölu Skálholtsjarða og Skálholtsbiskup og skóli enn síður.
S A L A S K Á L H O LT S J A R Ð A 95
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:10 Page 95