Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1994, Page 101
KRISTJÁN ÁRNASON
Tilraun til greiningar á íslensku tónfalli.1
0. Inngangur
Markmið þessarar greinar er að leggja drög að lýsingu á íslensku
tónfalli með kerfisbundnum aðferðum sem þróast hafa í málvísindum
á undanförnum tveim áratugum eða svo. Ég nota hér orðið tónfall sem
þýðingu á enska orðinu intonation.2 Ýmsar skilgreiningar eru til á
þessu fyrirbrigði, en sú sem ég styðst við hér gerir ráð fyrir að tón-
fall séu þeir þættir hljóðafars málsins sem tengjast setningaráherslu og
tónhæðarbreytingum sem eiga sér stað í töluðu máli. (I þessari skil-
greiningu er þá í raun litið á setningaráhersluna sem hluta af tónfallinu.
Með orðinu hljóðafar á ég þá við alla þá þætti málkerfisins sem taka til
hljóðs þess og framburðar, frekar en t.a.m. orðmyndunar og beygingar,
setningagerðar eða merkingarbyggingar.)
Ljóst er að ýmsir erfiðleikar blasa við þeim sem hyggst rannsaka
tónfall tungumáls eins og íslensku, og raunar má segja að það sé ekki
fyrr en á allra síðustu áratugum sem mönnum hefur tekist að þróa
fræðakerfi sem dugi til þess að rannsaka þessa hluti á vísindalegan hátt
og tengja athugunum á öðrum hlutum málkerfisins. Að vísu er tónfall
einn sá þáttur málsins sem auðveldast er að mæla með mælitækjum,
því eðlisfræðileg samsvörun tónfalls er ekki síst grunntíðni raddarinnar
1 Grein þessi byggir á athugunum sem ég gerði á íslensku tónfalli í rannsóknarleyfi
við Edinborgarháskóla á vormissiri 1994 og athugunum sem unnar voru í samstarfi
við Gunnar Ólaf Hansson sumarið 1995. Rannsóknir okkar Gunnars voru stvrktar af
Rannsóknasjóði Háskólans, Málvísindastofnun, og Nýsköpunarsjóði námsmanna. Eru
þessum aðilum færðar þakkir fyrir stuðninginn. Sérstakar persónulegar þakkir færi
ég Bob Ladd í Edinborg og Gunnari Ólafi Hanssyni í Reykjavík fyrir margvíslegar
leiðréttingar og þarfar athugasemdir. Þeir bera þó enga ábyrgð á þvf sem hér er sagt.
2 Annað orð sem stundum er notað er hljómfall, en vegna þess hversu almenna
skírskotun það orð hefur og vegna hugsanlegs ruglings við orðið hljóðfall, sem notað
er í ýmsum merkingum og getur m.a. táknað hrynjandi, kýs ég að tala frekar um tónfall.
íslenskt mál 16-17 (1994-95), 99-131.© 1996 íslenska málfrœðifélagið, Reykjavík.