Akranes - 01.08.1942, Blaðsíða 4

4.
AKRANES
Ó L. B . BJÖRNSSON: Þættir úr sögu Akraness
III., 2. Sjávarútvegurinn.
1. kafli. Meðan utgerðin var rekin að alda gömlum hætti
Frh.
Árið 1789 voru hér á Akranesi að
eins 67 menn, þá voru hér þessar 10
jarðir: Ivarshús, Teigakot, Heima-
skagi, Efri og Neðri Sýrupartur,
Bræðrapartur, Breið, Lambhús, Há-
teigur og Miðteigur, og voru þær all-
ar til samans 60 hndr. að dýrleika. Þá
áttu búendur hér aðeins 9 skip og
báta, en aðkomuskip voru mörg, þar
á meðal átti Ólafur Stephensen stipt-
amtmaður skip eða bát á hverju býli.
Þá voru hér og þessar tómthúsbúðir:
Nýibær, Hestbúð, Krosshús, Hannes-
arbúð, Skarðsbú, Ásbúð, Þilbúð eða
Norðurbú. Rétt fyrir aldamótin 1800
byggðist svo Nýlenda.
Bjarni hreppstjóri í Lambhúsum
var sá eini, sem þá átti bæði skip og
bát; hann var hinn mesti sjósóknari.
Á áratugnum frá 1789—1799 fædd-
ust á Skaganum aðeins 23 börn, voru
6 þeirra óskilgetin. Um aldamótin eru
skip og bátar orðnir 12. Árið 1803
kom Magnús Stephensen að Innra-
hólmi eftir föður sinn Ólaf stiptamt-
mann, átti hann þá einn 35 skip, og
báta. Þá átti hann og allan Skagann
nema Miðteig, en hann átti þá Hannes
biskup Finsen.
Á 18. öldinni var hér svo að segja
enginn efnamaður. Hefir sjórinn eins
og alltaf verið misbrestasamur, oft
verið almennt og mikið fiskileysi, er
auðsætt að ekki mátti miklu muna um
afkomuna.
Nóttina milli 7. og 8. jan. 1798 kom
hér óhemjumikið flóð. Var sagt, að
þá hafi verið bátfært upp um allar
mýrar, meðan flóðið var mest. I því
flóði eyðilagðist Breiðin gersamlega
og var ekki byggð í 73 ár á eftir. Þar
bjó þá Ari Teitsson, langa-langafi Vil-
hjálms Benediktssonar í Efstabæ. Var
þá Dýrfinna, dóttir Ara í vöggu 12
vikna gömul. Var vaggan hengd upp
í baðstofumænir í flóðinu um nóttina,
en baðstofan og flestar byggingar þar
brotnuðu. Stóð fólkið á veggjunum
sjóinn í hná og komst ekki burt. Er
talið að Ari hafi þá orðið mjög efna-
lítill og fluttist þá þegar þaðan að
fvarshúsum. Á fyrsta fjórðungi 19.
aldarinnar átti AlSranes erfitt upp-
dráttar, gekk allt saman, og var fá-
tækt mikil. Um og eftir 1820 munu
hafa verið hér í eigu Akuurnesinga að
eins 2—3 skip. Þá voru hér ákaflega
léleg húsakynni yfirleitt og mun
þeirra getið í öðrum þætti.
Árið 1829 voru hér 114 manns. —
Hafði þá fjölgað um 47 menn á 40 ár-
um. 1839 eru hér orðin 17 skip og bát-
ar. Verzlunin var á þessum árum mjög
erfið og sótt til Reykjavíkur. Kaup-
menn í Reykjavík áttu hér tvö salt-
hús. Annað þeirra stóð nálægt Neðsta-
Sýruparti (Bjarna Jóh.), en hitt ná-
lægt þar sem var pakkhús Jóhanns
heit. Björnssonar. Á vertíðum var þar
látið úti salt og keyptur fiskur fyrir
brauð, tóbak og brennivín. Það voru
einustu timburhúsin sem þá voru til á
Skaga. Hallgr. Jónsson segir, að þá
hafi hér verið notuð einskeptusegl
nema á tveimur bátum, það voru svo
kölluð Rafndúkssegl, en það var nafn-
ið á hinum fyrsta útlenda segldúk. —
Nokkrir bátar voru með klofamastri
og skautasegli, en flestir með einu
spritsegli og sumir höfðu fokku líka.
Enginn hafði kröku eða dreka en allir
stjóra. Skipin þrjá, um 24 fjórðunga á
tveimur færum, ,.og þó rak samt“,
segir Hallgrímur.
Um 1840 hafði fólkinu fjölgað svo
að þá voru hér 183 menn. Þá var efn-
aðasti maður hér Halldór hreppstjóri
í Nýjabæ, átti hann Breiðina og girti
hana alla með grótgörðum sem stóðu
alla tíð þar til fyrir nokkrum árum, að
Haraldur Böðvarsson steypti upp
þessa garða. Þá var og Jón Arason
á Miðteig allvel efnaður og heppinn
sjómaður.
Eftir 1850 fer ýmislegt að færast
hér í betra horf. Hingað koma og vaxa
upp margir nýtir menn og duglegir
sjómenn, skipum fjölgar smátt og
smátt. Meðal þessara manna má nefna
Tómas Zoega í Garðhúsum, síðar á
Bræðraparti, afi Geirs Zoéga vega-
málastjóra, hann var hagleiksmaður
og vel gáfaður. Smíðaði hann skip og
báta og þótti vel takast, hann var og
smekkmaður á byggingar, skemmtinn
og fróður um marga hluti. — Hann
drukknaði 3. nóv. 1862, við 13. mann,
milli Reykjavíkur og Akraness.
1 Nýjabæ bjó þá Einar Þorvarðsson,
maður Gunnhildar ljósmóður á Bakka.
Það voru foreldrar Halldórs á Grund,
fyrri manns Ragnheiðar. Þeirra dóttir
er Petrea Jörgensen á Grund. Flestir
afkomendur Einars Þorvarðssonar
munu hafa drukknað. Af þeim er þó
lifandi Jón Halldórsson, nú á Vestur-
götu 19 hér. í Lambhúsum bjó um
þetta leyti Magnús Sigurðsson, lang-
afi Níelsar Kristmannssonar og þeirra
bræðra. 1854 kom svo Hallgrímur
Jónsson hreppstjóri á Miðteig hingað,
gerðist hann brátt umsvifamikill og
ötull, framfaramaður á öllum svið-
um. Hann átti fleiri en eitt skip, og
var sjálfur formaður. Þessa merki-
lega manns mun annars staðar verða
getið. Milli 1850 og ’60 voru fasta-
kaupmenn í Reykjavík farnir að
senda skip upp á Krossvík til þess að
kaupa og selja vörur sem frjálst var
að verzla með. Er talið, að með í bland
hafi flotið vörur sem ófrjálst var að
verzla með. Kaupmennskan á Kross-
vík var Akurnesingum, og þá ekki síð-
ur héraðinu í heild til mikils hagræð-
is, þar sem það létti mikið á flutning-
um á nauðsynjum og ferðalögum, en
allir slíkir flutningar fóru fram á opn-
um skipum, sem af hlauzt oft mikið
manna- og skipatjón.
Um 1860 fer smátt og smátt að
illlllllll 1111111111111111111111111111111111111111111)1111lltlllllllllllllllllllllllllllllllllr
I AKRANES I
| ÚTGEFENDUR: Nokkrir Akurnesingar. E
I RITNEFND: Arnljótur Guðmundsson. |
| Ól. B. Björnsson. |
Ragnar Ásgeirsson.
| GJALDKERI: Óðinn Geirdal.
| AFGREIÐSLUMAÐUR: Jón Árnason. |
| Blaðið kemur út 10 sinnum á ári. |
| Áskriftargjald: 8 kr. árgangurinn. |
| ísafoldarprentsmiSja h.f. §
= 3
uilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
koma í Ijós ýmsar framfarir, húsa-
kostur fer batnandi, skipum og bát-
um fjölgar. Afli var góður á þessum
árum. Batnar þá vitanlega fljótt í búi,
því að þá stóð allt og féll með sjón-
um. Fólkinu smáfjölgaði þá líka, og
er nú röskir 200 manns.
Um þetta segir Hallgrímur hrepp-
stjóri svo: „Færðist nú flest í annað
og betra horf, hver kepptist við ann-
an að eiga bát sinn og býli. Á þessum
áratug eignaðist hver einasti ábúandi
býli sitt, og enginn var öðrum háður
í mannslánum. Hver mátti róa þar
sem honum þótti bezt, og mun á þessu
tímabili Skagamönnum hafa liðið
einna bezt, jafnvel þó framfarirnar
væru meiri seinna“.
Fénaði fjölgar verulega, kartöflu-
rækt eykst að mun. Þess var áður get-
ið að kaupmenn sendu skip til verzl-
unar á Krossvík. Þeim þótti höfnin
óróleg, en hvað þetta snerti mun betri
lega á Lambhúsasundi. Vegna þess
var farið að hugsa til sundsins, og 20.
júní 1859 lóðsaði Tómas Zoéga tvö
kaupskip á sama flóði inn á Lamb-
húsasund í fyrsta sinn. Þótti það
djarft tiltæki en lukkaðist vel, segir
Hallgrímur.Enn segir hann í fyrirlestri
sínum um Skagann: ,,Nú fóru ýmsir
framandi ferðamenn að fara um Skag-
ann og gista þar, sem aldrei höfðu
komið nær honum en að Ytrahólmi.
Allt þetta kom Skaganum í meira álit,
því öllum þótti plássið fagurt. Sannað-
ist það hér sem annars staðar, að um-
ferð og samgöngur færa lönd og hér-
uð í nánara samband, og leiða hæfi-
leikana í ljós hvarvetna“.
Árið 1863 settist hér að skozkur
niðursuðumaður, James Ritchie að
nafni, hann var hér aðeins sumarmán-
uðina á ári hverju. Hann byggði timb-
urhús nálægt Bakka og setti þar á fót
niðursuðuverksmiðju og rak hana til
1875. Hann sauð niður ýsu, lúðu og
lax, einnig eitthvað af kjöti. Þannig
er sagt, að Jón nokkur, sem bjó í Ól-
afsdal, áður en Torfi kom þangað,
hafi seinasta ár sitt, rekið hingað til
Ritchie 200 sauði, en kjötið af þeim
var soðið niður. Ritchie þessi var mesti
ágætismaður, áreiðanlegur í viðskipt-
um, menntaður og prúðmenni hið
mesta. Er taliði að hann hafi sýnt í
hvívetna mikinn þrifnað og reglusemi
og hafi það komið fram hér í mörgu
eftir veru hans. Ásmundur á Háteig
man eftir Ritchie hér þjóðhátíðarárið
og fór hann með konungsfylgdinni á
Þingvöll, en fór árið eftir alfarinn, og
þá til Brazilíu. Einhverjir munu hafa
verið hér við þennan rekstur eftir
hann í tvö ár eða svo, en hjá þeim fór
allt í mola, því ólíkir voru þeir Ritchie