Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.10.2005, Blaðsíða 15

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í október 2005
um, ábótum, biskupum, stöndugum bændum og
lögréttumönnum. Um þá sem minna mega sín stend-
ur oft að af þeim sé aðeins almúgafólk komið og það
sjaldnast tíundað nánar. Það er ekki fyrr en menn fara
að rita sérstakar ættartölubækur að íslenskar
alþýðuættir koma til sögunnar.
Það var Þórður Jónsson í Hítardal (d. 1670) sem
ritaði fyrstu þekktu ættartölubókina. Sú bók er
varðveitt í afskrift í safni Arna Magnússonar í
Kaupmannahöfn. (A. M. 257-258, fol). Bók Þórðar
snertir fyrst og fremst ættir á 16. öld og fyrri hluta
17. aldar. Á þessari ættartölubók Þórðar byggði svo
séra Jón Ólafsson á Lambavatni sína ættartölubók.
Nokkrar smærri ættartölubækur eru einnig til frá
síðari hluta 17. aldar.
18. öldin býður upp á mun fleiri og aðgengilegri
heimildir. Þá koma til sögunnar Benedikt lögmaður
Þorsteinsson (d. 1733) sem ritaði um 1400 bls. verk,
séra Jón Halldórsson í Hítardal (d. 1736), Hannes
biskup Finnsson í Skálholti (d. 1796) og Magnús
Ketilsson sýslumaður (d. 1803).
Snóksdalín
Það er svo á fyrri hluta 19. aldar sem ættfræðin
verulega blómstrar og fram koma þau ættfræðirit
sem ómissandi eru hverjum þeim sem ættir rekur á
íslandi. Þetta eru þrjú mjög umfangsmikil ættfræði-
söfn sem unnin eru nær samtímis.
Hér er um að ræða ættfræðibækur Ólafs Guð-
mundssonar Snóksdalín, verslunarstjóra og bónda (f.
1761 d. 1842), Jóns Espólín sýslumanns (f. 1769 d.
1836) og Steingríms biskups Jónssonar (f. 1769 d.
1845). Segja má að þessi þrjú ættfræðisöfn séu
grundvöllurinn að nútíma ættvísi Islendinga. Af
þeim eru tvær þær fyrstnefndu skráðar á svipuðum
tíma og spanna víða tímabilið 1650-1800.
Ólafur Snóksdalín endurritaði safn sitt að minnsta
kosti átta sinnum og bætti alltaf við nýjum og nýjum
ættliðum. Þar er að finna ættrakningar sem hvergi er
að finna annars staðar. Safnið er um 1000 bls. í
fólíóstærð og er hver blaðsíða tvídálka.
Espólín
Bækurnar eru mjög torlesnar þeim sem óvanir eru en
með yfirlegu og æfingu komast menn þó þokkalega
fram úr þeim. í því handriti sem liggur til grundvallar
útgáfunni eru mjög viðamiklar viðbætur gerðar af
Hannesi Þorsteinssyni þjóðskjalaverði en hann taldi
safn Ólafs Snóksdalín vera „eitthvert hið allra
áreiðanlegasta og fullkomnasta ættfræðisafn
íslenskt“. Nafnaskrá fylgir verkinu. Ættartölubækur
Ólafs Snóksdalín eru í þrem bindum og voru aðeins
gefin út 75 eintök.
Ættartölubækur Jóns Espólíns sýslumanns eru
einnig yfirgripsmiklar. Þær hafa verið gefnar út í
ljósriti. Textinn er nokkuð auðlesinn. Einnig því
verki fylgir nafnaskrá. Ættartöluhandrit Steingríms
biskups Jónssonar hafa ekki verið gefin út en eru til
Upphaf íslendingabókar Ara fróða. „ísland byggðist
fyrst ýr Norvegi á dögum Haralds ens hárfagra,
Halfdanarsonar ens svarta....
á Handritadeild Landsbókasafns og á spólum á Þjóð-
skjalasafni.
Sýslumannaævir
Ein er sú heimild sem ómissandi er við ættrakningar
en það eru Sýslumannaævir Boga Benediktssonar.
Þær eru mjög yfirgripsmiklar og tengja víða fornar
ættir við tuttugustu öldina. Þrátt fyrir nafnið leynast
þar upplýsingar um óendanlegan fjölda alþýðu-
manna, en í bókunum tíundar Bogi Benediktsson
afkomendurna óháð þjóðfélagsstöðu. Allar þessar
heimildir er hægt að nálgast á Þjóðskjalasafninu og
mörgum stærri söfnum. Þær eru einnig af og til til
sölu hjá fornbókasölum, en verðið er hátt.
Islenskar æviskrár frá landnámstímum til ársloka
1940, eftir Pál Eggert Ólason og Jón Guðnason í 6
bindum eru einnig mjög nauðsynlegar við ættrakn-
ingar. Þar eru æviágrip og ættrakningar helstu manna
í íslensku þjóðfélagi frá landnámsöld til nútíma. Með
þeim má auðveldlega rekja sig aftur í aldir ef menn
komast á spor einhvers þekkts manns.
Manntöl
Frumheimildir eru auðvitað margar og nauðsynlegar
við allar ættfræðirannsóknir. Fyrst er þar að telja
manntölin. Manntöl eru algjör undirstaða þeim sem
vilja fara að fást við ættrakningar og vita takmarkað,
en þar er að fmna uppruna fólksins. Oftast nær vita
menn heimilisfang á einhverjum tíma og í mann-
tölunum er að finna fæðingarsóknina og aldurinn ef
honum má treysta. Einnig oft foreldra, maka og börn.
Elsta manntalið á íslandi er frá 1703. Það er af
öllu íslandi og er það elsta manntalið í heiminum
sem nær yfir heilt land. Það er einstakt að því leyti að
þar er enginn undanskilinn, teknir jafnt sveitar-
ómagar sem höfðingjar. Manntalið 1703 hefur verið
gefið út ásamt manntali frá 1729 sem tekið var í
þremur sýslum. Næsta manntal þar sem skráðir eru
allir bændur og víða heimilisfólkið allt er frá 1762.
Næsta manntal þar sem allir eru teknir með er frá
1801 og síðan er tekið manntal 1816. Bæði þessi
manntöl hafa verið gefin út.
http://www.vortex.is/aett
15
aett@vortex.is