Sagnir - 01.04.1980, Blaðsíða 24

ist ekki af tilviljun og því
er hætt við að rannsakandinn
missi fremur úr safni sínu
fjölsyldur með viss efnahags-/
félagsleg einkenni en önnur
(t.d.fremur leiguliða en
sjálfseignarbændur, svo ekki sé
talað um vinnufólk). Augljóst
er að alvarlegar skekkjur geta
komið fram þegar svo er í pott-
inn búið (39) . Þess vegna varð-
ar miklu að reynt sé að kanna
hvers eðlis brottfallið er;það
er einn liður í heimildarýn-
inni sem leiðir einatt í ljós
gloppur í skýrslufærslum
sóknarpresta (40)•
Þegar framangreindir ann-
markar eru hafðir í huga,ætti
enginn að ganga á vit sögulegrar
lýðfræði í þeirri trú að hún
ljúki af sjálfu sér upp stór-
sannindum um fortíðina,sé e.k.
sagnfræðilegt guðspjall. Hitt
ætti að vera ljóst að á hennar
vegum hefur orðið til rannsókn-
artækni sem gerir mögulegt að
afla á skipulegan hátt vit-
neskju úr heimildum sem
sagnfræðingar hafa furðu lengi
látið ættfræðinga því sem næst
eina um. Það er svo undir þeim
sjálfum komið hvort þeir láta
tæknina leiða sig £ aðferða-
fræðilegt öngþveiti, eins og sum-
ir lýðfræðingar hafa brennt sig
á,eða hvort þeir beita henni
af hugviti til að leita svara
við markverðum spurningum um
þjóðfélagsskilyrði fyrri tíma.
I\J idurlagsord
Eins og vikið var að í upp-
hafi þessa máls búum við ís-
lendingar að langri hefð í
ólksfjöldasögu. Jafnframt var
látið að því liggja að sagn-
íræðingar hefðu ekki lagt við
ana tilskilda rækt, miðað við
þnð að við búum betur að mann-
talsgögnum allt frá 18.öld en
flestar aðrar þjóðir. Þótt úr-
vinnsla þeirra sé skammt á veg
komin,blasa við ýmis sérkenni
sem gera ísland að gagnmerku
dæmi í fólksfjöldasögu. Mönn-
um hefur eðlilega orðið star-
sýnast á hve hún var stórá-
fallasöm á 18.öld og hve hún
ber með sér kreppueinkenni
langt fram eftir 19.öld(41).
En bak við þessi þróunarein-
kenni felast áhrifaríkar efna-
hags- og lýðfræðilegar form-
gerðlr sem eru að mestu ókann-
aðar,að því er varðar starfs-
háttu kerfisins (42), Hér er m.a
átt við formgerðareinkenni eins
og hið lága hlutall jarða í
sjálfsábúð miðað við léigu-
jarðir,hið háa hlutfall vinnu-
hjúa og niðursetninga af fólks-
tölunni í heild og - það sem af
því leiðir að meira eða minna
leyti - hið einstaklega lága
hjúskaparhlutfall (43) . Slík
atriði yrðu m.m. uppistaða í
líkani er mætti beita til að
skýra,í samverkan við náttúru-
legar aðstæður og skakkaföll,
gangverk íslenska fólksfjölda-
kerfisins fyrir daga þétt-
býlismyndunar.
Slíkt skýringarlíkan yrði
þó harla gróft svo lengi sem
menn hafa ekki beitt aðferð-
um sögulegrar lýðfræði til að
rekja hina fíngerðari þætti á
sviði sjálfrar fjölskyldumynd-
unarinnar. Það bíður betri tíma
að gera grein fyrir því að
hvaða marki prestþjónustubækur
þær sem eru varðveittar frá
u.þ.b. 1750-1784 duga til þess
að rekja fjölskylduferli (44).
Hins vegar má slá föstu að með
vissri aðhæfingu aðferðarinn-
ar að eðli heimildanna er þetta
gerlegt.hvað fjölmargar sóknir
snertir (45),fyrir tímabilið
eftir Skaftárelda,svo ekki sé
minnst á tímabilið eftir 1816.
Hér bíða því vinnusamra handa
mörg heillandi verkefni sem
ófært er að láta dragast öllu
lengur að glíma við,ef íslensk-
ir sagnfræðingar vilja á annað
borð gerast sæmilega hlutgeng-
ir í hóþi félagssögufræðinga.