Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 63

„Óhæfa og fordæðuskapur" á rétttrúnaðaröld
Árna biskups Porlákssonar frá 1275
en semjendur Stóradóms láta sér
nægja að vísa í þessi þriggja alda
gömlu lög:
1. móðir
2. systir
3. dóttir
4. stjúpmóðir
5. sonarkona
6. bróðurkona
7. sonardóttir
8. stjúpdóttir
9. bróðurdóttir
10. systurdóttir
11. dótturdóttir
12. móðurmóðir
13. föðurmóðir
14. móðursystir
15. föðursystir
16. móðir konu
manns
17. systir konu
manns
Hér sést glögglega hve vítt hug-
takið sifjaspell er en þetta voru
aðeins þau allra alvarlegustu. Sam-
farir karls og konu voru refsiverðar
ef þau voru skyld eða tengd allt í
þriðja og fjórða lið.
Sama gilti ef menn gerðu sig bera
að hórdómsbroti þrisvar sinnum,
dauðadómur skyldi það vera.
Vandarhögg og húðlát voru tekin
upp við alvarlegum brotum sem þó
ekki nægðu til dauðadóms. Ná-
kvæmlega var tilgetið hve mörg
vandarhögg skyldu slegin í hverju
tilfelli auk þess sem það var haft
fyrir þumalfingursreglu að ætti sá
eða sú seka ekki fyrir sektinni
skyldu tvö vandarhögg koma í stað
einnar merkur.
Petta var í fyrsta sinn á íslandi
sem hýðingar og dauðarefsing lágu
við skírlífisbrotum. Samkvæmt
Kristniréttinum gamla lágu fésektir
og skriftir hjá presti eða biskupi við
vægari brotum en sá sem gerðist
sekur um þau sifjaspell sem talin
eru upp hér að framan skyldi
fridlauss oc beþi þau þar til er
þau taca skript þa er byskop
leggr a þau. oc bedi hafa þau firir
gert hveriom peningi fear sins.
bedi i londom oc lausom aurom.
Þat a halft konungr en halft bys-
kop nema þeir vili meiri misconn
a gera.10
Eignamissir var sem sagt þyngsta
refsingin í kaþólsku en þó einhver
von um að „meiri miskunn" væri
sýnd.
Onnur breytingin var sú að sekt-
irnar höfðu hækkað frá því sem
áður var þó aðeins væri um fyrsta
Kristján III. kom á siðaskiplum í Danaveldi og
lagði grundvöllinn að Stóradómi. Pað kom þó í
hlut sonar Iwns, Friðriks II. að undirrita lögin.
brot að ræða. Áður hafði t.d.
þriggja marka sekt legið við fyrsta
einfalda hórdómsbroti11 (þ.e. ef
bara annað var gift) en nú var upp-
hæðin orðin sex merkur eða rúm
tvö kýrverð. Þessi munur var mest
áberandi hvað varðaði frillulífisbrot
sem áður var aðeins refsað með fé-
sektum. Þau voru sem fyrr léttvæg-
ustu brotin en nú var, auk þriggja
marka sektar, ótímabundin útlegð
úr fjórðungi innleidd við fjórða
broti og við fimmta broti lá missir
húðar eða hin brotlegu „eigist"
(hvort sem hið síðastnefnda telst til
vægðarlausrar refsingar eða ekki).
Þriðja nýjungin var sú að refsing-
ar þyngdust við endurtekin brot.
T.d. skyldi fyrsta broti þeirra sem
skyldir voru í þriðja og fjórða lið
refsað með 12 aura sekt en við
fjórða broti sömu aðila lá 13 marka
sekt (þ.e. 104 aurar) og missir húðar
að auki. í þessu dæmi hefur smá
sekt u.þ.b. nífaldast með endur-
teknu broti og beinlínis lífshættuleg
líkamsrefsing bæst við.
Fjórða nýjungin, sú mikilvægasta
stjórnarfarslega séð en léttvægasta
fyrir Jón og Gunnu, var sú að nú
skyldi mest allt sektarfé renna í
hirslur konungs en ekki kirkju eins
og áður. Flestar refsingarnar voru
sektir, allt frá 3 aurum uppí 24
merkur og auk þess skyldi helming-
ur eigna þeirra sem dæmdir voru
fyrir sifjaspell koma í hlut konungs.
Þessi aukna refsigleði sem birtist
í Stóradómi átti eftir að bitna illa á
eigum og skrokkum þúsunda ís-
lendinga og kosta tugi manna og
kvenna líf sitt.
Davíð Þór Björgvinssyni, „virðist
sem hugtakið siðferðisglæpur sé
víkkað út" með tilkomu Stóradóms
„berlegast í refsingum við frillulífi
eða samræði ógiftra aðila."12 Það
virðist samt sem hugmyndir manna
um það hvað sé siðferðisglæpur
hafi sáralítið breyst. Samkvæmt
Kristnirétti var hórdómur refsiverð-
ur bæði einfaldur og tvöfaldur og
sama er að segja um frillulífi þótt
ákvæði þar um væru óskýr. Hvað
sifjaspellin varðar er meira að segja
færra refsivert samkvæmt Stóra-
dómi en gömlu lögunum. Samfarir
fjórmenninga og nánari, bæði
skyldra og mægðra, höfðu verið
bannaðar fram að þessum tíma og
er þar gengið skrefi lengra en í
Stóradómi. Stóridómur hins vegar
kennir að samfarir skyldra og
mægðra lengst í þriðja og fjórða lið
séu bannaðar. Gott dæmi um
íhaldssemi semjendanna, er að þeir
skuli vísa í gömlu kirkjulögin um
alvarlegustu sifjaspell, eins og kom
fram hér að framan. Mægðir voru
eftir sem áður látnar jafngilda
frændsemi, þ.e. að karl og kona
töldust mægð ef þau voru tengd í
gegnum maka, lífs eða liðinn,
stjúpforeldri eða jafnvel bamsfor-
eldri. I lögunum stendur raunar
ekkert um að fólk teljist mægt í
gegnum barnsforeldri en þannig
voru þau þó túlkuð í reynd sbr.
raunasögu Guðmundar Panta-
leonssonar og Ingveldar Jónsdóttur
hér að aftan.
í Stóradómi komu ekki fram
neinar nýjar hugmyndir um hvað
væri siðferðisglæpur, þvert á móti
var hugtakið þrengt örlítið frá fyrri
lögum. Nýmælin voru hinsvegar sú
að refsingarnar voru hertar á ýmsa
lund og kynlíf fólks varð tekjulind
konungs en ekki kirkju eins og
áður.
Kóngur græðir, kirkjan
blæðir
Það dettur líklega engum í hug að
SAGNIR 61