Sagnir - 01.06.2004, Blaðsíða 12

HINN GOFUGI
UPPRUNI fSLENDINGA
flutzt hingað talsvert af dinariskum kynstofni og Miðjarðarhaf-
skynstofni og ef til vill eitthvað af Dalakyni.11’
Hann virtist því ekki styðja kenningar um einsleitan uppruna ís-
lendinga heldur byggði á þeim gögnurn sem hann fann þrátt fyrir
að aðhyllast hugmyndafræði nasismans. Eiður sem var menntaður í
Þýskalandi á uppgangstímum nasista var hallur undir þeirra hug-
myndafræði og hélt henni mjög á lofti í nokkrum fjölda greina sem
hann skrifaði í íslensk blöð og tímarit.
Ekki verður hjá því komist að minnast örlítið á dr. Barða Guð-
mundsson en kenningar hans um uppruna íslendinga hafa orðið
mörgum umhugsunarefni. Hann virtist þó ekki gera sér háleitar
hugmyndir um göfugan uppruna íslendinga því í grein hans í And-
vara árið 1939 var augljóst að hann taldi þá vera af blönduðum
uppruna.17 Hann notaði aðallega Landnámu sem heimild og sagði
að þar væru nefnd til sögunnar ýmis þjóðerni svo sem danskt,
flæmskt og sænskt þjóðerni auk hins norska og keltneska. Meginá-
hersla Barða í kenningum sínum um uppruna íslendinga var fyrst
og fremst á menningarlegan uppruna fremur en erfðafræðilegan.
Þar sem vitnað hefur verið til greinarskrifa ýmissa andans manna
á fyrri hluta 20. aldar ber einnig að minnast á Vilmund Jónsson
landlækni. Hann skrifaði árið 1937 í formála að lögum sem áttu að
heimila ófrjósemisaðgerðir á fólki sem óæskilegt væri að yki kyn
sitt „að frá sjónarmiði „kynhreinna" tildurhunda værum við allir
undantekningarlaust ófétislegustu lubbarakkar og stubbhundar -
hið göfuga norræna kyn ekki undanskilið.“18 Lagafrumvarp þetta,
sem reyndar var samið af Vilmundi, var samþykkt á Alþingi og
gekk í gildi í janúar 1938 og voru lögin í gildi þar til í maí 1975.19 Af
tilvitnuninni hér að ofan má þó sjá að hann hefur greinilega verið
þeirrar skoðunar að slík lög bæri að nota varlega.
ÞJÓÐERNIÐ
Sjálfstæðisbarátta Islendinga og í raun og veru sjálfstæðisbarátta
hverrar smáþjóðar sem er hlýtur óhjákvæmilega að verða mjög lit-
uð af hugmyndum þjóðernishyggjunnar. Eitt af einkennum þjóð-
ernishyggju er það að leggja áherslu á þau atriði sem sameina hópa
eða samfélög manna. Þeir þættir eru einkum sérstaða hópsins
(þjóðarinnar), sameiginlegur uppruni, tungumál, trúarbrögð, siðir
og venjur, sameiginlegar sögulegar minningar, sameiginleg rnark-
mið en einnig ákveðin óvirðing eða jafnvel fjandskapur gagnvart
erlendum þjóðum og áhrifum þeirra.20
\
Þjóðerni í mótun. íslensk ungmenni hylla fánann.
Þannig er hugmyndin um göfugan uppruna óumdeilanlega eitt af
einkennum þjóðernishyggjunnar. A Islandi virðist hún þó birtast
þannig að mest áhersla var lögð á hreinleika tungumálsins og yfir-
burði þess sökum fornsagnanna.21 Hugmyndin um hinn göfuga
uppruna virðist þó einnig spila stórt hlutverk og verður þá sérstak-
1 0 SAGNIR 24 ÁRGANGUR 04HINN GÖFUGI
lega áberandi á fyrstu áratugum tuttugustu aldar. Það er annað ein-
kenni þjóðernishyggju að með þess háttar hugmyndafræði er búið
til „kerfi tákna og trúarsetninga sem í sameiningu gefa manninum
þá tilfinningu að hann sé hluti af einu pólitísku samfélagi.“22 Einn
hluti trúarsetninganna var einmitt hugmyndin urn hinn göfuga
uppruna. Hér áttu sagnfræðingar nokkra sök því hlutverk þeirra
hefur m.a. verið, í gegnum tíðina, að gylla fortíðina í pólitískum til-
gangi og á það sérstaklega við um þjóðir sem ekki eiga sér miklar
ritaðar heimildir um fortíðina. Hugmyndin um hinn göfuga upp-
runa varð einn þáttur hinnar glæstu fortíðar sem menn vildu horfa
Sjálfstæðisbarátta íslendinga virðist þó
eldki hafa verið neitt einsdæmi að
þessu leyti. Þannig má t.d. benda á að í
sjálfstæðisbaráttu Grikkja á 19. öld var
óspart vísaö til hetja fortíðarinnar.25
Hinar fornu hetjur grískra goðsagna
með hetjudáðum sínum og frægðar-
verkum voru þar gerðar að sjálfsögð-
um forfeðrum grískra aðalsmanna.
til. Þannig urðu skilin á milli fræðimennsku og þjóðsagna fljótandi
og menn ekki allt of kröfuharðir um áreiðanleika heimilda.23 Hetj-
ur fortíðarinnar, skáldaður eða raunverulegar, birtust mönnum
ljóslifandi fyrir hugskotssjónum og sjálfsagðir kandídatar sem hinir
æskilegu forfeður þjóðarinnar: „Sú hugmyndastefna, sem setti
mestan svip á sagnaritunina er þjóðernishyggja, blönduð róman-
tískum viðhorfum með þeim hætti, að ekki verður auðveldlega
greint á milli.“24
Sjálfstæðisbarátta íslendinga virðist þó ekki hafa verið neitt eins-
dæmi að þessu leyti. Þannig má t.d. benda á að í sjálfstæðisbaráttu
Grikkja á 19. öld var óspart vísað til hetja fortíðarinnar.25 Hinar
fornu hetjur grískra goðsagna með hetjudáðum sínum og frægðar-
verkum voru þar gerðar að sjálfsögðum forfeðrum grískra aðals-
manna. Það sama má sjá í sjálfstæðisbaráttu Tékka en eins og sagn-
fræðingurinn Sigríður Matthíasdóttir hefur bent á voru margir
sameiginlegir þættir í sjálfstæðisbaráttu Tékka og íslendinga.26 Þar
gekk ljósurn logum hugmyndin um göfugan uppruna eða öllu held-
ur sameiginlegan uppruna og á einhvern hátt „betri“ en nágranna-
þjóðanna. Þjóðin var óbreytanleg heild sem byggði á fornri frægð
og göfugum uppruna sem átti, sökum þess, skilyrðislausan rétt á
sjálfstæði. í hugum margra íslendinga á 19. og 20. öld voru lands-
menn nokkurs konar aðall sem átti mun betra skilið en að hírast í
torfkofum undir oki Dana. Það er auk þess eitt af einkennum þjóð-
ernishyggjunnar að sýna aðrar þjóðir í neikvæðu ljósi.27 Hér á landi
var það hin danska herraþjóð sem var sýnd í neikvæðu ljósi og þá
sérstaklega danskir einokunarkaupmenn og embættismenn og þeirri
„staðreynd" haldið að skólabörnum áratugum saman.
Hugmyndin um hinn göfuga uppruna íslendinga verður því að
skoðast sem mýta sem var búin til beinlínis í þeim pólitíska tilgangi
að efla þjóðerniskennd og stuðla að því að þjappa þjóðinni saman.
Sameinaðir stöndum vér en sundraðir föllum vér. Margir hafa á
síðari árum bent á að íslenska þjóðin var aldrei og hefur aldrei ver-
ið ein samstæð heild þar sem ríkti jafnrétti og bræðralag.28 Hér ríkti
stéttaskipting ekki síður en annars staðar í Evrópu. Hinsvegar gat
hver sem var rakið ættir sínar til höfðingja og ekki síður konunga.
ÆTTGÖFGIN
Islendingar mátu mikils að vita deili á ætt sinni og kunnu að meta
hve mikilsvert er að vera af góðu fólki kominn ... Ættartölur voru í
þeirra augum annað og meira en nöfn og ártöl. Þeim fylgdi frá-
UPPRUNI ÍSL ENDINGA