Dagskrá: tímarit um menningarmál - 01.12.1958, Page 61

brotabrot af þeim hugrennineum, sem kristall-
ast í verkinu. Við lestur skáldskapar hlýtur
lesandinn að freista þess að verða með nokkr-
um hætti eitt með hug skáldsins. Því minna
misræmi, sem þar er á milli, því nær virðist
mér sem skáldið hafi komizt því takmarki að
túlka svo mannlegt efni, að lesandanum opnuð-
ust nýjar veraldir, hann skynjaði eða skild'i
mannlegt líf og mannlega hugsun í nýju ljósi.
Að minnsta kosti er óhætt að fullyrða, að
þeim mun nánari samhljóman, sem skáldskap-
ur nær við huga lesanda, þeim mun áhrifarík-
ari verður hann. Ef skáld semur sögu úr heimi
raunveruleikans, hlýtur það að verða veiga-
mikið skilyrði, að efnismeðferð sé á þann hátt,
að unnt sé að trúa söguþræðinum. Ævintýri
gerir ckki kröfu til slíks, en getur þó engu síð-
ur hrifið okkur vegna tákngildis síns eða feg-
urðar.
Eftir margítrekaðar tilraunir (ég held einar
tíu) til skilnings á sögu Jóns Dans, Sjávar-
föllum, hlýt ég að gera þá sorgfullu játningu,
að mér hefur við hvern lestur orðið óljósara,
hvað fyrir höfundi vakir. Eg gæti næstum tek-
ið undir með Þorra Sighvatssyni um sálarlif
Stóruvíkurfeðga: „Þið hafið enga sál, bara seg-
ulmagnað holrúm", cg er þó segulsviðið í
þrengsta lagi í holrúmi þessu.
Hér ætti að koma amen eftir efninu, því að
ritdómari. sem ekkerr botnar í skáldverki, ætti
ekki að heimska sjálfan sig á að skrifa um
það. En eftir svo marga lestra hlýt ég þó að
rita nokkur vamarorð fyrir skilningsleysi mínu,
með því að mér virðist saga þessi í flokki
þeirra skáldverka, er nokkuð muni örðug skiln-
ings almennum lesanda.
Fráleitt dettur mér í hug að niðra Sjávar-
föllum fyrir þá sök, að bókin sé hvorki smá-
saga né skáldsaga. Þótt einhverjir kunni að
hafa tilhneiging til að kistuleggja skáldskap
eftir svoleiðis dagskipunum og höggva þá
gjarna hæla og tær af til að geta framkvæmt
grafarastörf sín, er slík afstaða hncykslunar-
verð. Sérhvcrt skáld hlýtur að velja hugsunum
sínum form óháð slíkum kcnnisctningum og
verk þeirra að dæmast sem þau eru án hlið-
sjónar af því, hvort efninu hefði betur mátt
gera skil undir öðru formi.
Sjávarföll eru undarlega klofið verk. A yfir-
borði cr þetta raunsæ saga, þ. e. höfundur velur
atburðarásinni svið raunveruleikans. En allt
innra eðli sögunnar er ævintýrsins. Ég held, að
banabitinn sé sá, að í verkinu togast svo hat-
DAGSKRÁ
ramlega á raunveruleiki og ævintýrablær, að
það slítur sjálft sig sundur, svo að í sögulok
Ieggja menn bókina frá sér án þcss að vera
nokkru nær. Trúa engu. Var þetta draumur
cða hvað?
Sagan minnir einmitt merkilega á óljósan
draum. I henni eru víða dregnar svo skýrar
myndir, að menn freistast til þess að halda, að
þeir séu meðal lifandi fólks, en svo hrekjast
þeir óðar í þokuveröldina, þar sem algjör
ókynni ríkja, svo að skynsemi manna stendur
ráðþrota.
A ytra borði ríkir raunsæi. Ungur maður á
Suðurnesjum býr hjá tengdafólki sínu ásamt
konu sinni, vinnur á Keflavíkurvelli, semur
illa við tengdaföður og mága, hrekst heim til
foreldra sinna og ræður sig síðan í skiprúm.
Ilann leggur fyrir róða vonina um búskap á
óðali konu sinnar, yfirgclur hana, en eygir
nýia von í ástum ungrar stúlku, tekst ekki að
bjarga ábýlisjörð föður síns frá cyðingu vegna
hcrmangs tengdaföður síns.
Þótt sumt í þesssari aðal atburðarás sé rakið
með furðulegum ólíkindum, má þó kannski með
góðvilja trúa megin söguþræðinum, en þegar
kemur að persónulýsingum og einstökum at-
vikum, erum við á valdi glórulausra draunia
eða ævintýrasagnar. Milli raunveruleika og
ævintýra skapast sú togstreita, að verkið fellur
steindautt.
Persónulýsingar allar eru skilgetin afkvæmi
ævintýrs. — Hvítt og svart — annarra lita
gætir ekki á litaspjaldi Jóns í þessari bók. Svo
lengt gengur liann í þessa stefnu, að hann hef-
ur næstum uppi harðyrði um líkamsútlit sögu-
persóna sinna.
Mágar Þorra hljóta þessa lýsingu: „Tveir
menn, langir og krangalegir, úfnir og stríhærð-
ir, með skörðóttar tennur . . . (bls. 14) . . .
álút höfuð bræðranna inni í bílnum, tanna-
brotin ber og samanbitin, hvasseygir, hlakk-
andi viprur um gagnaugun . . .“ (bls. 115).
Tengdafaðirinn: ......roskinn maður skeggj-
aður, hár og mjósleginn, haltrandi mcð stafprik
í hendi. Hann reigði sig mót sólu og klappaði
velsældarlega á ístruvísi, sem hékk eins og
kæfubelgur á grannvöxnum skrokki hans“ (bls.
15). Eða þá sendibeði Stóruvíkurfólks, Rún-
ar: „. . . dulítill maður, lítt vaxinn til sálar og
líkama . . . Hann mjakaðist í átt til þeirra,
haltrandi og óviss i göngulagi . . . Votur munn-
ur piltsins, varalaus og bleikur, geiflaðist af
ótta, og lítil augu hans hurfu í hvarmakiprum
59