Akureyri - 09.01.2014, Blaðsíða 12

12 9. janúar 2014
AÐSEND GREIN ÁRMANN GUÐMUNDSSON, FORNLEIFAFRÆÐINGUR MA
Undir malbiki, grasi og grús
-Frumdægur Akureyrar
Ég tel að þær rætur liggi einmitt á
títtnefndri eyri, á verslunarstaðn-
um forna sem tók hugsanlega við af
Gásum í lok miðalda. Í Innbænum,
undir gangstéttum, mal-
biki, grasi og grús, liggja
ræturnar. Mikill ávinningur
er í því að rannsaka versl-
unarstaðinn, ekki eingöngu
út frá þeim veraldlegu gæð-
um sem slíkt getur skapað
heldur einnig út frá þeim
menningarlega ávinningi
sem getur hlotist af því.“
Saga og þróun Akureyr-
ar er samofin sögu verslunar og við-
skipta. En hvert er upphafið, hvaða
áhrif hafði verslunin á uppbyggingu
byggðar á Akureyri og hvernig tengj-
ast aðrir verslunarstaðir í Eyjafirði
þessari þróun. Í framhaldinu má
einnig spyrja hvaða hlutverk versl-
unarstaðurinn á eyrinni sem kölluð
var Akureyri spilar í þessu sam-
bandi? Í sannleika sagt er æði margt
hulið í þessari merku þróun. Á með-
an fornleifarannsóknir hafa einblínt
meira á svæðin í kringum kaupstað-
inn (Gásir, Jaðarsvæði Gása, Naustir,
Glerá o.f.l) hefur kjarninn, upphaf
byggðarinnar, nánast gleymst. Eftir
stendur tóm sem verður að fylla. Við-
fangsefnið er brýnt og ávinningurinn
mikill.
Kynnum nú helstu persónur og
leikendur á sviði verslunar í Eyja-
firði á miðöldum til sögunnar. Árnar
í vestanverðum firðinum eru þar fyr-
irferðamiklar enda hafa þær mikil-
vægu hlutverki að gegna. Í aldanna
rás hafa bæði Hörgá og Glerá bor-
ið með sér til sjávar, af kostgæfni
og einstakri eljusemi, gríðar mik-
ið magn jarðvegs. Þessi jarðvegur
hefur svo í fyllingu tímans myndað
þær náttúrulegu hafnir sem skópu
auð Eyjafjarðar. Ósar Hörgárinn-
ar mynduðu þannig Gáseyri sem
var mikill verslunarstaður á mið-
öldum nánar tiltekið frá 13. til 14.
aldar. Ósar Glerárinnar mynduðu
hina löngu Oddeyri en þar voru
kaupstefnur og verslun
stunduð lengi vel. Allt er
hinsvegar fallvaltleikanum
háð. Vegna of mikils fram-
burðar í Hörgá fylltist uppí
hina náttúrulegu höfn og
verslun lagðist þar smám
saman af og fluttist á brott.
En hvert? Margt bendir til
þess að hún hafi ekki flust
til Oddeyrar heldur til
annarar náttúrulegrar eyrar sunnar
í firðinum. Eyrar sem verslunarmenn
nýttu sér í meira mæli eftir hnign-
un Gása. Sá staður nefndist Akur-
eyri en örnefnið kemur fyrst fram í
heimildum á 16.öldinni en Líklega
er örnefnið þó eldra en það. Akur-
eyrin myndaðist með sama hætti og
hinar tvær til norðurs, þ.e.a.s. vegna
árframburðar Búðarlæksins en hann
rann milli jarða Nausta og Eyrar-
lands niður Búðagil til austurs og
niður í átt að pollinum.
Fornleifarannsóknir á Gásum
hafa leitt í ljós umfangsmikinn versl-
unarstað á miðöldum og því má leiða
að því líkum að sá staður sem tekið
hefur við hafi ekki verið minni í snið-
um. Þarna erum við einmitt komin
að kjarna málsins. Við vitum lítið
sem ekkert um elstu fasa verslun-
arstaðarins sem var á Akureyrinni.
Við vitum þó að verslunarstaðurinn
var svo umfangsmikill og blómlegur
að hann, í fyllingu tímans, skóp lítið
þorp með fastri búsetu allt árið um
kring, eitthvað sem ekki var raunin
á Gásum. Af þessum frumdægrum
þorpsins vitum við þó afar lítið, ef
frá eru taldar nokkrar blaðsíður í
merkum ritum. Rætur Akureyrar er
okkur huldar sýnum.
Ég tel að þær rætur liggi einmitt á
títtnefndri eyri, á verslunarstaðnum
forna sem tók hugsanlega við af Gás-
um í lok miðalda. Í Innbænum, undir
gangstéttum, malbiki, grasi og grús,
liggja ræturnar. Mikill ávinningur er
í því að rannsaka verslunarstaðinn,
ekki eingöngu út frá þeim veraldlegu
gæðum sem slíkt getur skapað heldur
einnig út frá þeim menningarlega
ávinningi sem getur hlotist af því.
Með menningarlegum ávinningi á
ég ekki aðeins við þá möguleika sem
gætu opnast í ferðamennsku á svæð-
inu heldur einnig þeim ávinningi sem
fælist í vitneskjunni um upprunann.
Eyrin sem kölluð var Akureyri er
hinn týndi hlekkur í byggðarsögu
Eyjafjarðar þar sem hún getur bæði
gefið okkur enn betri sýn á þá hluta
Eyjafjarðar sem við þekkjum nokk-
uð vel, eins og Gáseyrar, og líka þau
svæði sem við vitum alltof lítið um
eins og Innbæinn sjálfan.
Fornleifafræðistofan ehf, í sam-
starfi við Minjasafnið á Akureyri,
hefur því mótað rannsóknarverk-
efni um verslunarstaðinn á eyrinni
í Innbænum. Þar verður leitast við
að skilgreina umfang þeirra minja
sem mörkuðu upphaf verslunar á
svæðinu og hvað verslunin sem slík
getur sagt til um upphaf þeirrar
þorpsmyndunar sem skóp Akureyri.
Vonast er til að rannsóknir hefjist
næsta sumar. a
Rætur
Akureyrar eru
okkur huldar
sýnum.
Ármann
Guðmundsson
MYNDIN ER TEKIN á glaðri stundu á Gásum.
INNBÆRINN - vagga Akureyrar?