Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2008, Qupperneq 101

UM FRÆÐILEG TÆKI OG TOL I SAGNFRÆÐI
ir viðmið sem geta orðið grundvöllur samhuglægni og gert okkur kleift að
brjótast út úr ríkjandi úlfakreppu.
Ef samhuglægni er ekki valkostur er vandséð hvernig sagnfræðingur-
inn getur beitt heilbrigðri skynsemi við smíði rannsóknarspurninga.
Hvernig á hann þá að greina á milli mikilvægra og fánýtra staðreynda? Sé
kenningum og rökfærslustiflum hafhað sem verkfærum þarf ekki eitthvað
að koma í staðinn eigi sagnfræðirit ekki að verða til og hírast í ffæðilegri
einangrun? Sagnfræðingum er vissulega frjálst að bauka hver í sínu horni
með ósambærilegar verkfærakistur en þá eiga þeir erfitt með að ræða við
aðra sagnfræðinga.
Ekki er fyllilega loku fyrir það skotið að samræður geti falist í sagn-
fræðilegri orðræðu sem ekki byggist á fræðilegum viðmiðum; að sagn-
fræðingur eða lesandi af öðru sauðahúsi skilji sagnfræðirit bærilega án
þess að hann hafi nýtt sér þau verkfæri sem kenningar geta verið. En hver
er þá mælikvarði sameiginlegs skilnings?
Eg held að samhuglægni stafi í raun af því að fólk kemur úr svipuðu
umhverfi, hefur sameiginlegan bakgrunn og keimlíka heimsmynd. For-
sendan er „heimska“ í miðaldaskilningi. Samstaðan um grundvallarfor-
sendur er þá ó- eða vanhugsuð. Hún grundvallast á reynsluheimi hóps
sem getur verið stór eða smár efrir atvikum, lítil sveitabyggð á Islandi eða
alþjóðavætt fræðasamfélag. í henni birtist ekki val viðtakanda út frá for-
sendum sem sagnfræðingar hafa útskýrt eða rökstutt.
Sagnfræðingur sem gengst átakalítið og áreynslulaust inn á viðmið eig-
in samfélags tekur ekki meðvitaða kenningalega afstöðu og nær því að tala
til lesenda með hjálp heimssýnar sem virðist hrein og tær. Þá er auðvelt að
ghma við rannsóknarspurningar án mikilla vangavelma, fræðilegs ímynd-
unarafls eða rökfærslustíla. Jafnframt er því hafhað að sagnfræðileg orð-
ræða tengist valdakerfum eins og önnur orðræða. I þeirri höfhun felst
ótvírætt val og afdráttarlaus afstaða.
A bak við þessa heimssýn kenningaleysis og samhuglægni felst hvorki
hlutleysi, hlutlægni né frelsi ffá kenningum. Þvert á móti þá er hún svo
niðurnjörvuð að hún viðurkennir ekki eigin huglægni. í bókinni The Nat-
ure of History efrir Arthur Marwick (1936-2006), sem var lengi nomð í
inngangskennslu í sagnffæði við Háskóla íslands, var t.d. gerður greinar-
munur á „kenningum“, sem komu að mati höfundar ffá marxistum og
ffönskum sagnfræðingum, og þeirri heimsmynd sem aðrir sagnffæðingar
styddust við. Marwick gerði þar greinarmun á kenningu annars vegar og
99