Skáldskaparmál - 01.01.1990, Síða 25

Munnmenntir og fornsögur
23
3. Hvað gerist ef gert er rdð fyrir munnlegri hefð að baki?
Hlutverk miðaldafræðingsins í bókmenntarannsóknum er ólíkt því sem
nútímabókmenntafræðingur þarf að fást við. Fornir textar krefjast rannsókna á
menningarumhverfi og við þurfum að reyna að vita eins mikið og hægt er um
baksvið þeirra til að skilja hvaða tengsl þeir höfðu við samtímamenningu sína
og hvernig áheyrendur eða lesendur litu á þá. Og þegar þekkingu þrýtur
verðum við að beita líkum því að vanþekking okkar er ekki til marks um raun-
verulegt tómarúm í tilverunni.
Enda þótt Islendinga sögur hafi reynst sígildar og séu víðlesnustu bók-
menntir sem ritaðar hafa verið hér á landi þá eru þær sprottnar upp úr ákveðnu
menningarumhverfi og bundnar ákveðnum tíma og aðstæðum. Þær ganga út frá
vissum forsendum og eru skrifaðar fyrir fólk með tiltekna þekkingu.
Svör okkar við upprunaspurningunni ráða því til dæmis hvernig við eigum
að túlka persónu í sögu sem jafnframt er þekkt úr annarri sögu. Hvað má ætla
að menn hafi vitað um Guðmund ríka þegar hann kemur við Islendinga sögur?
Hvað með Brodd-Helga og Þorstein Síðu-Hallsson og Ölkofra í Ölkofra
þætti? Ef við teljum að sögurnar byggi á munnlegri hefð þá verður að ætla að
áheyrendur viti eitt og annað um þessa menn. Og þá er hver saga hlekkur í
þeirri meðvituðu og óskráðu heild sem hefðin var og við þekkjum ekki lengur
nema af lestri Islendinga sagna, Landnámu og goðsagna. Ef við ímyndum
okkur hins vegar að sögurnar séu tilbúningur ritara þá verður að gera ráð fyrir
að allar upplýsingar sem skipta máli fyrir söguna og persónusköpun hennar séu
í sögunni sjálfri. Við þurfum þá líka að raða sögunum í aldursröð og gera ráð
fyrir að ekkert sé þekkt fyrr en það hefur verið skrifað í sögu og hafi þá breiðst
út smám saman.
Við verðum m.ö.o. að gera ráð fyrir einhvers konar bakgrunni hvernig svo
sem við ætlum að rannsaka Islendingasögur. Og ég held að það sé vænlegt að
vinna út frá þeirri meginhugmynd að munnlegar arfsagnir standi að baki
sögunum líkt og Óskar Halldórsson gerði í áðurnefndri bók um Hrafnkels
sögu. Til að skýra samspil arfsagna og ritaðra bókmennta verðum við að vinna
með kenningu og þar vil ég benda á kenningu sem Carol Clover setti fram í
grein 1986 en ég held að hún sé nógu heilsteypt til að skila fræðunum langt
áleiðis við að endurskoða viðhorf okkar til sagnanna.5
Kenning Clover er að hluta uppsuða á þáttakenningunni svokölluðu sem
gerði ráð fyrir að á munnlegu stigi hefðu verið sagðar sögur í líkingu við Islend-
inga þætti og að þessum þáttum hafi síðan verið safnað saman af sagnariturum
sem gerðu úr þeim samfellda sögu. Þáttakenningunni var hafnað á sínum tíma
af Andreas Heusler og Islendingum hefur síðan ekki þótt hún þess virði að
skoða hana mikið. Og má kannski kenna um þekkingarleysi manna á því
hvernig sögur eru á munnlegu stigi og þeim misskilningi að gera ráð fyrir