Skírnir - 01.09.1998, Blaðsíða 70
340
GEIR SIGURÐSSON
SKÍRNIR
kærleiksríkur, hjálpsamur og örlátur, heldur „aumingi" sem þó er
einhverjum kostum gæddur og því ekki alvondur.
Nú eru þessi orð, „duglegur“ og „latur“, ekki „fastanefnarar“,
einsog sagt er á heimspekimáli, heldur þarf að fylla inn í þau og
tilgreina til hvers þau nákvæmlega vísa. Á Islandi hefur dugnaður
vísað fyrst og fremst til afkasta og vinnuþreks: Sá er góður sem
vinnur vel og mikið. Þótt ýmislegt sé vissulega að breytast í
þessum efnum, þá er sá sem hafnar eftir- eða aukavinnu litinn
hornauga, ekki bara af yfirmönnum sínum, heldur líka samstarfs-
félögum og að minnsta kosti eldri fjölskyldumeðlimum, og jafn-
vel nágrönnum og vinum.
Eg ætla að leyfa mér að taka eitt persónulegt dæmi. Á ung-
lingsárum mínum vann ég skamma hríð í ónefndri verksmiðju í
Reykjavík. Þar gilti hjá yfirmönnum sú óskráða regla að þeim
sem hafnaði eftirvinnu var „refsað“ með því að bjóða honum
ekki aftur eftirvinnu nema enginn annar fengist til að vinna. Þótt
starfsmaðurinn tilgreindi góða ástæðu fyrir því að geta ekki
unnið frameftir það skiptið, var hann sjálfkrafa grunaður um
undanbrögð og lygar. Þannig var hann sekur um dauðasyndina
hræðilegu, letina, uns sakleysi var sannað, en það var aðeins hægt
að sanna með því að vinna eftirvinnuna. Hér var algildi vinnunn-
ar orðið að staðreynd og þröngar leikreglurnar sniðnar eftir því.
Raunar tók samstarfsfólk mitt innan fyrirtækisins yfirmönn-
unum jafnvel fram. Það reyndi með öllum ráðum að sannfæra
þann sem hafnaði eftirvinnu um að hann væri að gera eitthvað
„rangt“, jafnvel eitthvað „illt“. Þetta minnir á það félagslega
taumhald sem meðlimir sértrúarhóps hafa hver á öðrum. Um leið
og einn þeirra ógnar hinum forskrifandi merkingarveruleika með
atferli sem brýtur í bága við einhver gildi hans, hlaupa hinir upp
til handa og fóta og reyna með öllum ráðum að sannfæra hann
um að hann vaði í algerri villu. Á máli trúarbragðafélagsfræðinnar
kallast slík hegðun „vörn fyrir formgerð trúverðugleikans“
(plausibility structure defence).2 Slík vörn er raunar ekkert sérein-
kenni sértrúarhópa, því þegar öllu er á botninn hvolft eru lang-
2 Um hugtakið „plausibility structures“, sjá Meredith McGuire: Religion: The
Social Context. 2. útg. (Belmont: Wadsworth, 1987), bls. 32-34.