Jökull - 01.12.1993, Blaðsíða 66

Mynd 4. Nýmyndaður kalsít- (silfurbergs-) eða
aragonítkristall í sandsteininum í Hnútuhólma. — In
situformed crystal ofcalcite or aragonite in the sand-
stone of Hnútuhólmi. Reflected light, approx. 20 x.
TVÖ ÖSKULÖG
Um alla Síðu, Fljótshverfi, Landbrot og a.m.k.
ofanverða Skaftártungu eru tvö ljósleit, súr, öskulög
áberandi, með stuttu millibili, neðarlega í jarðvegi.
Niðri í byggð er, að jafnaði, 30-36 cm milli þeirra, en
hér inni á hálendinu, t.d. í Ulfarsdal, aðeins 13-15 cm.
Útlitsmunur er á þessum öskulögum. Neðra lagið er
að jafnaði verulega þykkara, er neðst örfín ljós- gul-
leit aska, en að ofan nánast vikur með kornastærð um
2-5 mm mest þvermál. Efra lagið er yfirleitt gráleitt
vikurlag, en fyrir kemur að fín gulleit aska er efst í eða
ofaná því. Svo virðist sem þetta efra lag sé í jarðvegi
Hnútuhólmans og hafi fokið nokkuð til.
Aldur þessara tveggja öskulaga hefur verið greind-
ur niðri í byggð á birkiskógarleifum, sem liggj a í ösku-
lögunum (Jón Jónsson 1987, bls. 9). Reyndist neðra
lagið 3800 ± 80 14C ár en efra lagið 3520 ± 70 14C ár,
talið frá 1950.
Áður var drepið á gráleita vikurinn í jarðvegi á
gervigígasvæðinu. Talið er að hann sé efra súra lagið
og þá gengið út frá fjölda athugana í áður nefndum
sveitum. Sé það rétt er augljóst að hraunið með gervi-
gígunum er eldra en vikurlagið. Nú er ljóst að tvisvar,
fyrir Skaftárelda, hefur gosið á sömu gosrein og að
allir stærstu gígirnir á henni eru frá gosinu næsta fyrir
Skaftárelda. Það gos, sem líklega er mest þeirra allra,
hefur því orðið fyrir meira en 3520 árum, reiknað með
áður nefndum skekkjumörkum.
Af ofansögðu er ennfremur ljóst að vikurinn í sand-
steininum hlýtur að vera frá súru gosi, sem orðið hefur
áður en hraunið rann. Reynt hefur verið að bera saman
vikurkorn, sem tínd voru úr sandsteininum, við vikur-
inn úr neðra laginu, en án þess að ná sannfærandi ár-
angri. Væri vikurinn í sandsteininum úr neðra laginu,
þá hefði gosið, sem ég hef viljað kenna við Rauðöldur,
orðið á tímabilinu milli 3800 og 3520 árum fyrir 1950
eða á dögum Nýja ríkisins í Egiftalandi austur.
HÁAHRAUNSHÓLMI
Hólmi þessi er suðaustur af Hnútuhólma og mikið
minni um sig. Þetta er einkar fallegur hólmi með allhá-
um gervigíghólumog má ætla að nafnið sé af því dreg-
ið. Þetta er friðsæll staður með gróðursælum lautum
og bollum. Hraunið er það sama og í Hnútuhólma en
yfir svæðið milli þeirra hefur Skaftáreldahraun runnið
í breiðum straumi og hylur eldra hraunið. Víða eru
smá hólmar úr þessu eldra hrauni umluktir hrauninu
frá 1783, t.d. vestur af Varmárfelli.
Stærstur mun þó hólmi sá er Eyrarhólmi heitir og
er suður við Hellisá. Ekki verður nánar um það fjall-
að hér, en allt þetta bendir til þess að hraun það hafi
runnið mjög svo sömu leið og a.m.k., sá hluti Skaft-
áreldahrauns er, að mestu, féll eftir farvegi Skaftár
niður í byggð.
Alveg nýlega fannst hraun, norðan við Hnútu í
Fljótshverfi, sem eldra er en bæði Skaftárelda- og
Rauðhólahraun. Gæti það verið frá sama tíma þ.e.
frá gosi í Rauðöldum.
Nokkuð er það er bendir til þess að gos það hafi
orðið árþúsundum fyrr en að var látið liggja hér að
ofan, og hefur raunar verið þeirri skoðun hreyft áður
(Jón Jónsson, 1978 bls. 228-230). Verður það því ekki
rakið hér.
Háahraunshólmi hefur orðið til þar sem hraunið
rakst á hæðardrag, að mestu líklega úr bólstrabergi og
klætt jökulruðningi, en bakvið þessa hæð hefur tjöm
64 JÖKULL, No. 43, 1993