Land & synir - 01.03.1998, Blaðsíða 9

teikni- og brúðumyndunum — og Ioks undir lok 20.
aldarinnar, í tölvubrellumyndunum. Þar renna þær loks
saman, skopteikningin og bíómyndin og ala af sér
öflugasta svipfræði-boðandann sem mannkt'nið hefur
kynnst.
Svipfræðin í bíóinu
Sporgöngumenn Þeófrastosar, Diirers og Spencers á
19. og 20. öld vonuðust til þess að geta með svipfræði
og mannagrisjun, vönunum eða öðrurn aðferðum,
hjálpað ríkisvaldinu við mannakynbætur, þannig að fólk
með útlit og innræti þrjóta og vitfirringa gæti ekki
fjölgað sér. Þessi gervivísindi kolféllu þegar
ljósmyndatæknin kom til sögunnar að ráði og unnt var
að gera úttektir á stórum hópum. í tilraunum og
skoðanakönnunum var margur ágætur prófessorinn og
presturinn dæmdur eftir andlistmyndum sem augljós
morðingi eða nauðgari, óhæfur til æxlunar, en margir
ofbeldismenn og þjófar fengu hins vegar ágætiseinkunn
skoðunarfólks. Hefur að mestu verið þagað um
svipfræði síðan.
Þagað. En hún lifir lúxuslífi í kvikmyndaverunum.
Andlitsfall og líkamsbygging kvikmyndaleikarans
markar persónu hans. Vinsæll leikari verður ímynd,
sem yfirleitt er býsna fjarri raunverulegri persónu hans,
og hann gengur í gegnum fjölda hlutverka. Helgi
Skúlason fékk viðurnefnið „mesta illmenni
Norðurlanda" eftir hlutverk hjá Hrafni Gunnlaugssyni og
Nils Gaup. Áhorfendur skynja John Wayne, Jodie Foster
og Arnold Schwarzenegger sem bíópersónurnar John,
Jodie og Arnold. Þær eru svipfræði-ímyndir sem öðlast
fjölbreytta lífsreynslu, geta drepið niður fæti á ýmsum
tímaskeiðum mannkynssögunar, í hvaða atvinnu sem er
og hvar sem er á jörðinni eða geimnum. Þegar
bíómyndin Just Cause með Sean Connery var tekin til
sýninga í SAM-bíóunum í Reykjavík 1995 kom það
iðulega fyrir, að sögn miðasölufólksins, að gestir báðu
um miða á myndina með James Bond, þótt myndin væri
alls ekki um þá persónu, en Connery öðlaðist
heimsfrægð fyrir túlkun sína á henni. Persónan og
leikarinn höfðu runnið sanian í vitundinni.
Stjörnukerfið í Hollywood
og leikaradýrkun nútímans,
uppkeyrð með ýmsum hætti,
eru nauðsynlegir þættir í því
að festa ímynd persónanna í
vitund áhorfenda. Þeir
blanda saman í liuga sér
einkalífi Ieikaranna og
hlutverkum þeirra á hvíta
tjaldinu. Einn öflugasti
fylgifiskur kvikmyndagerð-
arinnar er leikaradýrkunin.
Fjöldi fólks talar um
leikarana eins og þeir hafi
gert myndirnar. Þetta er
afleiðing af aðferðum við
markaðssetningu myndanna.
Um leikara almennt er haft
eftir Hitchcock:
Ég sagði aldrei að leikarar
vœru nautgripir. Ég sagði bara
að það ætti að fara með þá
eins og nautgripi.
Leikarar eru tneira en
líkamar í búningum (eða
ættu að vera það). Fram-
leiðendur eru mjög duglegir
að útbreiða sögur af ieik-
urum og láta fjölmiðla
fylgjast með lífi þeirra og
starfi. Láti framleiðendur
kvisast að einhver leikari
hafi fengið hátt kaup fyrir að
leika í ákveðinni mynd eykur
það á eftirvæntinguna. Sum-
um áhorfendum finnst mikill
kostnaður Iíklegur til að
tryggja það að myndin sé
góð. Sumir telja leikarana
aðeins vax í höndum
leikstjóranna, að þeir séu
ekkert sjálfir. Það er nú samt
misskilningur.
Gríman
Filmurinn The Mask er ein sokallað fagnarheilsan til
bœði tekni- og spœlfilmar.
Dia Midjord: „The Mask...“ Dimmalætting 23. des. 1994,
4.
Brellumynd ársins 1994 Gríman (The Mask) er
dæmigert og glæsilegt tákn þess árangurs sem hefur
náðst í svipfræði með tölvutækni í bíómyndum. Þetta er
eldsnör og vel krydduð grínmynd með gamanstjörnunni
Jim Carrey. Gríman segir frá því að hógvær
bandarískur bankamaður finnur forna trégrímu og
tekur yfirgengilegum stakkaskiptum ef hann setur á sig,
enda byggir fræðimaður myndarinnar á Snorra
Sturlusyni utn norræna goðafræði og heldur því fram að
þetta sé galdragríma helguð Loka Laufeyjarsyni, og
hleypi því fjöri í leikinn sem Loka var tamt.
En að öðru leyti vísar Gríman háðslega til táknmynda
sálfræðinnar um að hver einstaklingur setji upp sína
grímu, að öll framkoma okkar sé leikrit og í búningum.
En gríman sú arna sem um ræðir gerir reyndar ekki
annað en ýkja stórkostlega eigindir og langanir þess
sem setur hana á sig, góðir menn verða betri en vondir
verri og keyrir þó um þverbak þegar hún lendir á
hundi.
Gríman er lítt dulbúinn óður til borgaralegs h'fernis,
eins og amerískar myndir eru næstum allar undir niðri,
ef grannt er skoðað. Gríman er ein þeirra mynda sem
bregst harkalega við röskun á borgaralegu h'ö, beitir sér
af alefh gegn óréttlætinu eins og það birtist í því að ógna
bandarískum lífsvenjum, fjölskyldugildum og
þjóðerniskennd, eða sómatilfinningu vegna litarháttar,
skoðana eða trúarbragða. Gríman er gamanleikur í
fáránleikastfl með gamalkunnum efnisþræði drauntsins
um hvítagaldur og ofurmenni. Hún byggir á kafla í
teiknimyndasögunum Dark Horse Comics frá upphafi 9-
áratugarins. Þemað um galdragrímu sem veitir
skuggalegum öflttm útrás hafði áður verið notuð í bíói
1961 í þrívíddarrræmunni MASK.
Gríman hefur lengi verið tákn leiklistarinnar, stóru
systur bíómyndarinnar. Þær eru raunar sýndar tvær,
önnur sorgmædd en hin kát. Þetta eru erkigreinar sviðs
og tjalds, alvaran og grínið. En svipbrigðin á grímum
eru stirðnuð. Þær tákna ekki bara leikara sern aðra
stundina túlkar gaman og hina stundina alvöru, heldur
líka tvær helstu manngerðirnar, — annars vegar hinn
hugsandi, íbyggna og alvöruþrungna manna, — hins
vegar manninn sem leikur sér (homo ludens).
Samanburður á dýrum og mönnum
Það hefur lengi tíðkast að líkja fólki við dýr. Velsjándi
menn eru haukfránir eða hafa arnaraugu, greindir
menn ljóngáfaðir, treggáfaðir menn asnar, konur geta
fengið auknefnin dúfur eða tíkur, karlar verið tuddar
eða folar, fflsterkir eða nautheimskir.
Goethe var upptekinn af „jafnvægiskenningunni" —
ekkert dýr með horn hefur tennur í efri skolti og svo
framvegis. Þetta er kenningin um að sérhvert einkenni í
byggingarlagi og eðlisfari dýra eigi sér andstæðu í
öðrum líkamspörtum þess. Um skeið voru margir
gáfumenn uppteknir \4ð að færa þessa kenningu yfir á
mannfólk og útskýra ekki bara útlitseinkenni heldur
ennig hæfileika og hæflleikaskort með henni.
Bókin Lísa í Undralandi eftir breska rithöfundinn
Lewis Carroll (Charles L. Dodgson, 1832-1898) var
bönnuð í Hunan-fylki í Kína árið 1931 á þeim
forsendum að „dýr [kam'naj ætti ekki að nota mannlegt
tungumál og það er stórhættulegt að setja dýr og rnenn
á sama stall."
íslensk liúsdýr fá mál á jólanótt eða um áramót en
sum virðast altalandi á mannamáli allan ársins hring, ef
marka rná góðskáldin, sem hafa lagt ljóðmæli í munn
hunda og fttgla.
Bæði í leiknum myndum og teiknimyndum er það
vinsæl leið að láta dýrin taka á sig mannlegt eðli og
viðhafa okkar látæði. Persónur Walt Disneys og
Prúðuleikaramir (The Muppet Show) eru gamalkunnlr
brautryðjendur þess arna. I teikni- og brúðumyndum er
meirihluti leikenda oft dýrakyns.
Aukinn áhugi heimsbyggðarinnar á dýravernd rekur
rætur sínar ekki síst til allra dýranna í Disney-
teiknimyndunum. Disney-dýrin eru flest hver góðir
persónuleikar. Fólk í Disney-myndum er aftur á móti oft
illt og undirförult eða heimskt og alltaf siðferðilega á
lægra plani en dýrin. Tvífætlingar eru verri en
fjórfætlingar. Disney-myndir hafa um áratugaskeið
boðað að ljúf dýr séu í sama sköpunarflokki og góðir
menn. Aristóteles má vel við una.
SVIPtR: „Andlilsfall og líkamsbygging kvikmyndaleikarans markarpersónu
hans. Vinsæll leikari verður íinynd. sem yfirleitt er býsna fjarri
raunverulegripersónu hans, og hann gengnr ígegnnm fjölda hlutverka. Helgi
Skúlason fékk viðurnefnið „mesta illmenni Norðurlanda" eftir hlutverk hjá
Hrafni Gunnlaugssyni ogNils Gaup“. Helgi Sknlason íHrafninn flýgur.
Lanð&syrúr 9